Deense filosoof Søren Kierkegaard

Ik heb de afgelopen twee jaar verschillende boeken van Kierkegaard gelezen. En ik moet eerlijk zeggen dat het pittige stof is en dat ik niet alles direct kan plaatsen wat hij schrijft. Desondanks triggert hij mij om meer over hemzelf en zijn filosofie en theologie te weten. Heeft u voor mij leestips (bijvoorbeeld een goede biografie) en kunt u mij iets zeggen over hoe hij zich verhoudt tot de gereformeerde theologie?

Hoewel ik nog niet heel veel van hem gelezen heb (“De ziekte tot de dood”, “Wat de liefde doet” en “Onbezorgd als de vogel en de lelie” heb ik gelezen) heb ik sterk de indruk dat hij voor de kerk van vandaag zeer relevant is en dat hij zelfs profetische gaven bezat. Deelt u mijn analyse en hoe ziet u dit?

Beste vraagsteller, 

De Deense filosoof Søren Kierkegaard werd geboren in 1813 en stierf in 1855. Hij studeerde theologie en promoveerde in de wijsbegeerte. Hij verzette zich sterk tegen de heersende filosofie van Hegel. In zijn boek “Of/of” (1843) geeft Kierkegaard een scherpe ontleding van twee levenshoudingen: de esthetische en de ethische. De esthetische mens beschouwt, geniet en ontaardt tot een genadeloze egoïst. De ethicus gaat van de plicht als levensprincipe uit en kiest verantwoordelijkheid. Ook hij loopt in zijn leven vast. De derde mogelijkheid is de religieuze levenshouding: Abraham, die boven het ethische uitgaat, zijn zoon offert en toch weet dat hij hem zal behouden. Alleen door een absurde en paradoxale sprong in het geloof, dwars tegen het verstand in, vindt de mens God in zijn liefde. Dan is de mens ook pas een christen, want christen-zijn betekent “martyr”, martelaar, getuige zijn. Aangezien Kierkegaard de openbaring van dit nieuwtestamentische christen-zijn in de staatskerk, officiële christenheid in Denemarken niet aantreft, zijn vooral zijn latere geschriften een aanklacht tegen de zelfgenoegzaamheid van het christendom dat dit existentiële waagstuk van het geloof niet overneemt, maar tevreden is met christelijke gewoonten en leerstellingen.
 
Prof. H. Jonker schrijft in de “Christelijke Encyclopedie” van 1959 dat de felle geschriften tegen de kerk als een profetische oproep tot waarachtig christen-zijn en als een heilzame correctie op een zelfgenoegzaam christendom gewaardeerd moeten worden.

De boeken van Kierkegaard lezen is geen gemakkelijke opgave. Dat komt enerzijds door het filosofische gehalte, maar ook door de typische manier waarop hij schrijft, met verschillende pseudoniemen die diverse standpunten innemen zonder omvattende eenheid. De indirecte en ironische stijl van schrijven stelt wetenschappers voor een probleem wanneer ze Kierkegaards definitieve visie op de dingen willen achterhalen. Kierkegaard zocht deze dubbelzinnigheid echter bewust op, omdat hij wilde dat zijn lezers zelf keuzes zouden maken in plaats van zich te richten naar universele wetten of voorschriften van religieuze instituten. Hij schreef zijn lezers dus niets voor en vertrouwde erop dat zij de waarde van zijn ideeën voor hun eigen leven zouden bepalen. Voor Kierkegaard betekent het christelijk geloof geen blinde navolging van kerkelijke dogma’s. Het is eerder een kwestie van een zeer persoonlijke, subjectieve passie zonder bemiddeling van religieuze instituten: alleen op deze manier krijgt een individu de kans om een waar Zelf te worden.

In zijn kritiek op de verwereldlijkte Deense staatskerk ging Søren Kierkegaard zover, dat hij ook in conflict raakte met zijn oudere broer, de theoloog Peter Kierkegaard. Tijdens zijn sterfbed weigerde hij Peter te ontvangen omdat hij, zoals hij het zei, geen huichelarij naast zijn bed wilde hebben. Hij weigerde toen ook het Avondmaal, omdat dit een instrument van de bureaucratische, winstbeluste kerk zou zijn. Hij stuurde de dominee, die al in het ziekenhuis was, gewoon terug met het brood en de wijn. Uit zulke zaken blijkt het radicale en ongemakkelijke karakter van Søren.

Kierkegaard wordt vaak aangehaald als de vader van het existentialisme. Hij was vooral een filosoof die zich bezon over de vraag op welke wijze een menselijk leven zou moeten worden geleefd. Met zijn nadruk op individu, keuzevrijheid en verantwoordelijkheid filosofeerde hij ‘existentialistisch’. Hij oefende ook grote invloed uit op latere niet-christelijke denkers als Sartre en Camus.

Het is onmogelijk om in een kort stukje recht te doen aan de veelzijdige denker en schrijver. Hij zou zichzelf nooit tot de gereformeerde richting gerekend hebben (of een andere kerkelijke stroming), maar er zijn wel zaken die wij ter harte kunnen nemen. Allerlei richtingen en stromingen beroepen zich op aspecten van zijn werk. 

De veelzijdigheid van inzichten maakt ook dat er talloze publicaties over hem zijn verschenen. Voor een overzicht van de werken van en over hem in het Nederlands, zie “160 jaar in de voetsporen van Søren Kierkegaard - Kierkegaard in het Nederlandse taalgebied van 1846-2006 en aanvullingen”.

Ds. M. J. Paul

Dit artikel is beantwoord door

prof. dr. M.J. Paul

• Geboortedatum:
  13-03-1955
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Oegstgeest
• Status:
  Actief

262 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven