Vraag
In Exodus 12 staat de geschiedenis beschreven van de uittocht van de Joden uit Egypte. Op de 10e van de maand Nisan diende men een lam te nemen en men diende dit lam op de 14e van deze maand te slachten. Het bloed moest aan de deurposten gestreken worden. Tevens bevat Exodus 12 instructies hoe de Joden de uittocht (Pesach) in de toekomst herdenken moesten. Ze moesten zeven dagen ongezuurde broden eten die duiden op het haastige vertrek uit Egypte en hun kinderen het verhaal van de uittocht vertellen. Zoals ik begrepen heb slachten (orthodoxe) Joden zowel in Jezus tijd als nu op de 14e Nisan een lam en hebben dan ‘s avonds (wat bij hen de 15e Nisan is) de sederavond: de eerste maaltijd waarbij onder andere de ongezuurde broden en lamsvlees gegeten worden, wijn gedronken wordt en kinderen voorgelezen wordt uit de Haggada; een boek over de uittocht uit Egypte.
Als ik Mattheus 26, Markus 14-15 en Lukas 22-23 lees, dan viert Jezus met de twaalven het Pascha (het Laatste Avondmaal); de sederavond en wordt Jezus de volgende dag voor Pilatus gebracht en die dag gekruisigd. Als ik Johannes 18-19 lees dan wordt er niet geschreven over het Laatste Avondmaal, maar vindt de dag van Jezus voorgeleiding aan Pilatus en de kruisiging plaats vóór de sederavond (de avond van het Laatste Avondmaal) en sterft Jezus ongeveer op het tijdstip dat de Joden het paaslam (op de 14e Nisan ‘s middags) aan het slachten zijn. Zie ook Joh. 18:28 en 19:14. De evangeliën lijken elkaar tegen te spreken. Is hier een verklaring voor?
Daarnaast zegt Markus 15 dat Jezus te derde ure (9 uur ‘s ochtends) gekruisigd werd, terwijl Johannes 19 zegt dat Jezus om ongeveer de zesde ure (12 uur ‘s middags) aan de Joden overgeleverd werd om gekruisigd te worden. Is ook hier een verklaring voor?
Antwoord
Beste vragensteller,
Hoewel met de verwoesting van de tempel de offerdienst in het jodendom is gestopt (er wordt anders dan je aangeeft tegenwoordig geen lam meer geslacht, wel ligt er een botje op de Sederschotel die symbolisch aan dit offer herinnert), was het in Jezus’ tijd nog wel zo dat het feest begon met het offeren van een lam tussen 3 uur en 5 uur ’s middags op de 14e dag van de maand Nisan.
Nadat het lam in de tempel geslacht en gebraden was, werd het mee naar huis genomen om het daar aan het begin van de avond, kort na zonsondergang, in huiselijke kring te eten. Aangezien volgens de joodse dagrekening met zonsondergang een nieuwe dag begon, vond het Pesachmaal plaats aan het begin van de 15e dag van de maand. Daarna begon het feest, dat zeven dagen duurde.
De evangelisten Mattheüs, Marcus en Lucas vermelden uitdrukkelijk dat Jezus in de avond voordat hij gekruisigd werd, met zijn discipelen een Pesachmaaltijd genuttigd heeft (Mattheüs 26:17-19, Marcus 14:12-17, Lucas 22:7-13). Ter gelegenheid hiervan heeft Hij het Heilig Avondmaal ingesteld. Bewust trok Hij de lijn van de gedachtenisviering van de uittocht uit Egypte door naar de gedachtenisviering van Hem. Op grond van de zogenaamde synoptische evangeliën (Mattheüs, Markus en Lukas) zou je er dus kunnen afleiden dat Jezus gekruisigd is op de dag nadat het Pesachoffer gebracht werd, dus op de 15e dag van de maand Nisan.
Johannes lijkt er in zijn evangelie echter vanuit te gaan dat het Pesachmaal op de avond ná de kruisiging plaatsvond. In dat geval zou de dag van Jezus’ kruisiging dus de 14e Nisan zijn geweest en zou Jezus op de avond ervoor -de avond van de 13e Nisan- de maaltijd met Zijn discipelen hebben gebruikt. Johannes schrijft immers in zijn Evangelie (in Johannes 18:28): “Ze brachten dan Jezus van Kajafas naar het gerechtsgebouw, en het was ‘s morgens vroeg. En zij gingen het gerechtsgebouw niet in, opdat zij niet bezoedeld zouden worden, maar het Pascha konden eten.” En in vers 14 van Johannes 19 staat: “En het was de voorbereiding van het Pascha, ongeveer het zesde uur; en hij zei tegen de Joden: Zie, uw Koning!” enz.
Een verklaring zou kunnen zijn dat met het woord “Pascha” in het Johannesevangelie niet gedoeld wordt op de Pesachmaaltijd van de donderdagavond, maar op de bij het Pascha behorende offermaaltijden van de hele feestweek (Hebr. “chagigah”), zie Deut. 16:2v; 2 Kron. 35:7-9. Dat dát is wat Johannes bedoelt met “Pascha” (zie bijvoorbeeld ook Johannes 2:13, 23; 6:4; 11:55; 12:,1; 13:1; 18:39). Dat zou ook verklaren waarom de leden van het sanhedrin aangeven in Johannes 18:28 dat ze door het binnengaan van het gerechtsgebouw onrein zouden zijn om het paaslam te eten. Deze onreinheid zou in de avond (en dus op een nieuwe dag) door het nemen van een reinigingsbad immers al verdwenen zijn. Maar als met het Pascha in dat vers de “chagigah” is bedoeld -deze werd in de loop van de dag gegeten- dan zou men zich als onreinen daarvan tot de avond hebben moeten onthouden. Dus ligt het voor de hand dat met “Pascha” hier de offermaaltijd van de 15e Nisan bedoeld.
Een andere verklaring zou kunnen zijn -en die volg ik ook- dat het verschil tussen de synoptische evangeliën en het evangelie naar Johannes samenhangt met de vaststelling van de paasdatum in de dagen van Jezus. De Sadduceeën hadden de nieuwe maan aan het begin van de maand Nisan en daarmee de volle maan van die maand op de 14e Nisan op een andere dag van de week uitgerekend dan de Farizeeën. Laatstgenoemden kwamen bij hun berekening van de 14e Nisan uit op een donderdag, de anderen op een vrijdag (cq. die van Jezus’ sterven). Jezus zou dan met de meerderheid van het volk, die in het algemeen de Farizeeën volgden, op de donderdagavond de Pesachmaaltijd met Zijn jongeren hebben gehouden, terwijl de Sadduceeën (die de meerderheid hadden in het Sanhedrin) uitdrukkelijk voor de vrijdagavond hadden gekozen als de avond van de Pesachmaaltijd. Dus moesten zij zich op de vrijdag daarop voorbereiden.
Mattheüs, Markus en Lukas hebben dus het volste recht dat zij de donderdag heel algemeen als de dag van het Joodse paasfeest hebben gekarakteriseerd (Matth. 26:17; Mark. 14:12; Luk. 22:7) en Jezus aan de avond van die dag met Zijn discipelen daadwerkelijk de Pesachmaaltijd vierde (tegelijk met de Farizeeën en de meerderheid van het volk). En Johannes heeft ook gelijk als hij de vrijdag van Jezus’ kruisiging de 14e Nisan laat zijn, omdat het Sanhedrin en de priesters op die dag de Paasmaaltijd nog moesten houden.
Je stelt nog een vraag, namelijk hoe laat het eigenlijk was dat Jezus gekruisigd werd en of de evangeliën elkaar daarin misschien tegenspreken. Volgens Markus 15:25 was het “het derde uur.” Maar inderdaad, volgens Johannes 19:14 was Hij “ongeveer het zesde uur” nog niet gekruisigd. Mattheüs 27:45, Markus 15:33 en Lukas 23:44 geven vervolgens aan dat, terwijl Jezus aan het kruis hing, er rond het “zesde uur” duisternis over de hele aarde kwam tot het “negende uur” toe. Hoe zit dat eigenlijk?
Terecht ga je ervan uit dat het de Joodse gewoonte was om de uren van de dag te beginnen te tellen bij wat wij zes uur ’s morgens zouden noemen. Dag en nacht werden elk verdeeld in 12 uur. Een dag van 24 uur begon met de nacht, bij zonsondergang (ongeveer zes uur ’s avonds) tot de zonsopgang (ongeveer zes uur ’s morgens) en eindigde met een dag van zonsopgang tot zonsondergang. Om precies te zijn viel het “derde uur” waar Markus over spreekt dus tussen acht en tien, zeg maar negen uur.
Maar deze tijdsrekening was niet voor alle volken gelijk. De Romeinen bijvoorbeeld hadden de gewoonte om -net als wij tegenwoordig nog doen- de dag te laten beginnen om middernacht (12 uur). Nu is het zo dat Johannes, die aan heidenen schrijft, in zijn evangelie de Romeinse klok volgt. Je ziet dat heel duidelijk in Johannes 20:19, waar we lezen: “Toen het nu avond was op die eerste dag van de week...” Het is overduidelijk dat het hier gaat om de eerste avond, ná de opstanding, wij zouden zeggen: zondagavond. Maar als Johannes de joodse tijdsrekening gevolgd zou hebben, zou deze avond niet op de eerste, maar op de tweede dag van de week zijn. Immers: aan het begin van deze beantwoording schreef ik al de nieuwe dag begint met de zonsondergang van de vorige dag.
Johannes volgt in zijn evangelie dus niet de Joodse, maar de Romeinse klok en als hij het in hoofdstuk 19:14 dus heeft over “ongeveer het zesde uur”, dan valt dat tussen half zes en half acht ’s morgens. We weten niet hoeveel tijd er gezeten heeft tussen vers 14 en vers 18 van Johannes 19, maar het lijkt mij zeer goed mogelijk dat Jezus dan vervolgens rond negen uur ’s morgens werd gekruisigd.
Ds. C. J. Overeem
Dit artikel is beantwoord door
Ds. C.J. Overeem
Bijzonderheden:
Voorzitter Centrum voor Israëlstudies; bestuurslid Steun Messiasbelijdende Joden; bestuurslid Vrienden van het Cheider
