Omgaan met kindermishandeling uit verleden

Aan dhr. Van der Wal. Ik kan niet zeggen dat ik liefdevol ben opgevoed. Ik ben grootgebracht als een van de jongste kinderen in een gezin van elf kinderen. Ik noem het niet liefdevol omdat er bijna geen emotionele/geestelijke ondersteuning en begeleiding was, geen positieve lichamelijke aanrakingen en er werd nooit gezegd dat er wat goed gedaan was. 

Mijn vader had nogal losse handen en sloeg er heel wat op los. Niet zomaar wat klappen, maar ik ben echt traumatisch geslagen. Hierover wil ik niet in detail treden, maar ik heb er EMDR voor gevolgd omdat ik na mijn trouwen vele nachtmerries kreeg en ik herbelevingen had. Niet alleen ik, maar ook mijn broers en zussen zijn veelvuldig geslagen onder het toeziend oog van anderen. 

Inmiddels heeft iedereen het ouderlijk huis verlaten. Wat ik merk dat ik met sommige zussen wel kan praten over de opvoeding en ik erkenning/herkenning vind bij hen. Met drie anderen is dat onmogelijk en zij lijken zich solidair op te stellen tegenover de opvoeding van mijn ouders. De erfenis van dit alles is heel veel pijn. Iedereen bezoekt mijn ouders nog wel, maar dat is absoluut niet van harte. Nog steeds word ik geconfronteerd met de weinige belangstelling vanuit mijn ouders naar mij toe als persoon. Ze kennen me niet. Ik ken hen niet. Mijn moeder heeft wel wat moederlijks in zich, maar ik heb ook haar emotionele steun gemist. Zij heeft mij verder overigens nooit geslagen. Wel heeft zij daar aan bijgedragen, door mijn vader op de hoogte te brengen als we iets gedaan hadden. Dan kregen wij ’s avonds nog een behoorlijk pak slaag waarbij wij ‘alle hoeken van de kamer mochten bekijken’ om iets wat in die morgen bijvoorbeeld mis ging. Dat ging dan om ruzies tussen verschillende gezinsleden. 

Vandaag de dag heeft nog niemand aan hen gevraagd hoe zij het opvoeden hebben ervaren. Ook ik durf de confrontatie niet aan. Dat heeft vooral te maken met dat ik mijn vader veel heb horen liegen over hoe hij zijn kinderen heeft opgevoed. Naar de buitenwereld doet hij zich voor als een erg nette man. Hij zit in een kerkelijk zeer behoudende gemeente en zegt zijn kinderen alleen corrigerende tikken te hebben gegeven. Uit loyaliteit voel ik me met mijn ouders wel verbonden. Vooral met mijn moeder dan. Mijn vader is een man die ik vaag ken. Ik heb het veel over ‘die man.’ Mijn ouders lijken zich ervan bewust dat de kinderen een soort (ik weet niet of ik het goede woord gebruik) rancune hebben. Ze worden door sommige kinderen, onder wie ik, weinig bezocht. Ik ben wat kortaf en deel niets. Ik ben zo teleurgesteld in hun reacties als ik wel wat deelde. Het niveau is niet dieper dan “het is lekker weer vandaag hé?” 

Nu mijn vraag: Mijn ouders weten zelf hoe ze hebben opgevoed, alleen lijken ze de reacties van hun kinderen -op latere leeftijd- niet te begrijpen. Ze lijken de context niet te snappen van ons gedrag. Logisch, want er wordt niets uitgesproken; dat wordt niet gedurfd. Zijn ze daadwerkelijk tevreden hoe ze het hebben gedaan, zoals ze vertolken naar de buitenwereld? Mogen we hen onze pijn verwijten zonder dat te zeggen? Ik ben zo bang dat ik hun idee en ervaringen over het opvoeden resoluut verstoor en ik in hun comfortzone terechtkom, waar ze me absoluut niet toelaten. Geloven ze daadwerkelijk in hun eigen leugens? Of is het een façade? Ik kan het niet verkroppen dat mijn vader straks het graf in gaat met zijn zogenaamd goede ideeën over opvoeding, de wereld heeft voorgelogen en niemand hem tot verantwoording heeft geroepen.

Wat een pijnlijk verhaal en wat zit je met een moeilijke vraag. Hierbij een bescheiden aanzet tot een antwoord.

We praten hier over ernstige kindermishandeling. Als we dit tegenkomen, is de eerste stap altijd de mishandeling stoppen en veiligheid creëren. Dit betekent vaak dat daders en slachtoffers (tijdelijk) gescheiden worden, of dat er anders betrouwbare veiligheidsafspraken worden gemaakt en dat er hulp komt die hierop toeziet. Hier is dat achterhaald, omdat je al zelfstandig woont en om die reden de mishandeling is gestopt. In die situatie zijn de eerste stappen het onder ogen zien en bespreekbaar maken van de situatie en vervolgens het bieden van erkenning. Uit je verhaal maak ik op dat je de moed hebt gehad om onder ogen te zien wat er is gebeurd en daarvoor hulp te zoeken. Oppervlakkig lijkt het alsof dat logisch is. Je had immers forse klachten (herbelevingen en trauma's) en dan lijkt de stap naar hulp zoiets als naar de dokter gaan met een gebroken been. Bij de gevolgen van mishandeling is de stap naar hulp echter meer te vergelijken met de sprong uit een brandend huis van grote hoogte. De situatie is onhoudbaar, maar je weet niet of je de noodsprong overleeft. Je hebt het aangedurfd en dat was moedig en nodig.

Erkenning noemde ik eveneens als een van de eerste stappen die nodig zijn in het verwerkingsproces. Die erkenning vraagt wel dat eerst grondig bespreekbaar wordt gemaakt wat er is gebeurd en wat dit met je heeft gedaan en nog doet. Dat is erg ingewikkeld. Ik denk dat degenen die jouw verhaal lezen en tot zich door laten dringen, sterk wisselende reacties ervaren, variërend van tranen in je ogen, tot koude rillingen, mededogen en heftige verontwaardiging. Dat is een sterke en noodzakelijke vorm van erkenning en bevestiging van de ernst van wat er aan de hand is. Erg belangrijk voor een slachtoffer om dit te merken, omdat iemand vaak kampt met zelftwijfel of erger. Ik kom daar nog op terug. Tegelijk vormen deze eerste reacties een groot risico op oppervlakkige taxatie van wat er aan de hand is, of op reacties die, ondanks alle goede bedoelingen, niet helpend zijn. Heftige emotie blokkeert grondig onderzoek, goed nadenken en verleidt tot te snelle en daarmee ongepaste reacties. Van echte erkenning is pas sprake als recht wordt gedaan aan de complexiteit van de gevolgen van mishandeling. En pas dan kun je komen tot een gepaste benadering van de gevolgen. Dat is altijd heel persoonlijk. Dat vraagt veel gesprekken, onderzoek, goed nadenken en tijd. Daarom beperk ik me hier tot een beknopte beschrijving van wat er in het algemeen bekend is over mishandeling en de gevolgen daarvan. Dat is ook nodig om later in te gaan op de vraag die je stelt.

Ik begin met een belangrijk citaat uit je vraag: "Ik kan niet zeggen dat ik liefdevol ben opgevoed. Ik ben grootgebracht als een van de jongste kinderen in een gezin van elf kinderen. Ik noem het niet liefdevol omdat er bijna geen emotionele/geestelijke ondersteuning en begeleiding was, geen positieve lichamelijke aanrakingen en er werd nooit gezegd dat er wat goed gedaan was." Mishandeling is op zichzelf genomen ernstig, maar het gezinsklimaat, dat je met weinig woorden typeert, is minstens zo ernstig. Het maakt ook dat de mishandeling in het gezin zo beschadigend is. Een gebrek aan liefde, warmte en bevestiging is een ernstige vorm van emotionele verwaarlozing. Zoals een gebrek aan voeding leidt tot allerlei gebreksziekten, leidt liefdeloosheid in de opvoeding tot grote moeilijkheden bij de ontwikkeling van je persoonlijkheid, identiteit en het ontwikkelen van stabiele relaties. Aanleren van zelfvertrouwen, op eigen benen leren staan, affectie kunnen ontvangen en kunnen geven, zorg en aandacht kunnen ontvangen en kunnen geven, nieuwe dingen durven ondernemen en op een gezonde manier loskomen van je ouders, al deze dingen worden in een gezin zonder liefde en bevestiging een stuk lastiger. Ik zeg er meteen bij: gelukkig niet onmogelijk.  De meesten slagen er in zich een redelijk goede plek in het leven te vinden. Maar vaak niet zonder geestelijke littekens.

Als dat ook nog eens met mishandeling gepaard gaat, wordt het extra moeilijk. Ik weet niet wanneer de mishandeling bij jou begon. Uit wat je schrijft, krijg ik de indruk dat het slaan heel vaak gebeurde en onderdeel was van de "normale" opvoeding. Naarmate mishandeling vroeger optreedt en met name voor het zesde jaar, heeft het relatief ernstige gevolgen. Een mishandeld kind blijft vaak langer aan een ouder hangen, terwijl de band tegelijk heel afstandelijk lijkt. Je vraag illustreert deze ingewikkelde paradox heel goed. Weer een paar citaten uit je vraag: "Iedereen bezoekt mijn ouders nog wel, maar dat is absoluut niet van harte. Nog steeds word ik geconfronteerd met de weinige belangstelling vanuit mijn ouders naar mij toe als persoon. Ze kennen me niet. Ik ken hen niet. (...) Mijn vader is een man die ik vaag ken. Ik heb het veel over ‘die man.’" Daartegenover staan je volgende uitspraken: "Ook ik durf de confrontatie niet aan. (...) Uit loyaliteit voel ik me met mijn ouders wel verbonden." En: "Ik ben zo bang dat ik hun idee en ervaringen over het opvoeden resoluut verstoor en ik in hun comfortzone terechtkom, waar ze me absoluut niet toelaten. Geloven ze daadwerkelijk in hun eigen leugens? Of is het een façade? Ik kan het niet verkroppen dat mijn vader straks het graf in gaat met zijn zogenaamd goede ideeën over opvoeding, de wereld heeft voorgelogen en niemand hem tot verantwoording heeft geroepen." Enerzijds spreek je heel afstandelijk over de relatie met je ouders, maar even verderop blijkt dat ze jou nog heel sterk in hun greep hebben. Ik zeg dit niet om je te vangen, maar omdat je hiermee iets heel belangrijks laat zien, waar veel mishandelde kinderen later mee te maken krijgen. Het is een traumatische loyaliteit naar de mishandelende ouders.

Deze traumatische loyaliteit ontstaat doordat twee dingen in de opvoeding tegelijk bestaan. Het eerste is dat de ouder goede en fijne dingen geeft en doet. Hij en zij verzorgen je, kleden je, doen dingen met je die leuk zijn. Tegelijk doen ze pijnlijke dingen met je. Letterlijk door te slaan en figuurlijk door liefde en persoonlijke aandacht te onthouden en vaak ook door je de schuld te geven voor het feit dat ze slaan. Dit is voor een kind niet uit elkaar te houden en niet te plaatsen. De relatie met de ouders wordt dubbel, onberekenbaar. De gehechtheid is er wel, maar dan in een angstige vorm. Daar komt bij dat een kind geheel van de ouder afhankelijk is en niet in staat is om de opvoeding te beoordelen vanuit algemeen aanvaarde normen van wat wel en niet hoort. Voor een kind is het zoals het is. En als de ouder dan de mishandeling rechtvaardigt door de schuld bij het kind te leggen, heeft een kind de neiging om dat te geloven en die schuld in zich op te nemen. Als de striemen en de blauwe plekken van het slaan al lang weg zijn, zijn de psychische gevolgen nog helemaal aanwezig. Het kind wordt geconfronteerd met heftige agressie en tegelijk zorg van de ouder, met beschuldigingen en krenkingen en tegelijk met een morele rechtvaardiging daarvan door de ouder. Uit je vraag blijkt ook dat.

Hierbij noem ik nog dat je kennelijk op een of andere manier ook hebt meegekregen van je ouders dat je hen naar buiten niet te schande mocht maken of over de mishandeling mocht praten. Zie het volgende citaat: "Ik ben zo bang dat ik hun idee en ervaringen over het opvoeden resoluut verstoor en ik in hun comfortzone terechtkom, waar ze me absoluut niet toelaten." Ze deden een beroep op je loyaliteit en brachten je zo in een isolement. Het is dit ingewikkelde complex van tegenstrijdigheden binnen een ouder-kind relatie, een relatie waarin het kind geheel afhankelijk is, wat uiterst moeilijk te ontwarren is en wat er voor zorgt dat je daar heel lang in gevangen kunt blijven. Ook al voel je soms niks voor je ouders.

Ik moet nog een punt uit je vraag noemen, voor ik toekom aan het beantwoorden van je vraag en dat is de relatie met de andere kinderen. Je komt uit een groot gezin en de relaties met je broers en zussen zijn duidelijk verschillend. Met sommigen kun je de ervaringen wel delen en met anderen niet. Dat kan er mee te maken hebben dat de laatsten een wat andere positie hadden in jullie gezin. Je ziet nogal eens dat in een groter gezin sommige kinderen worden mishandeld en anderen minder of zelfs worden geïdealiseerd. De ouder zegt dan dat zij tenminste wel goed en voorbeeldig zijn. Dat zorgt binnen het gezin tot een pijnlijke verdeeldheid. Tegelijk mag niet vergeten worden dat de kinderen die niet zelf fysiek mishandeld worden, intussen wel psychisch mishandeld worden. Het getuige zijn van mishandeling is eveneens zeer schadelijk voor een veilige ontwikkeling. Je zegt dat de anderen wel solidair zijn aan de ouders. Intussen hoop ik duidelijk gemaakt te hebben dat je zelf ook, maar dan op een wat andere manier solidair bent. Anders gezegd: er is veel meer wat jullie verbindt dan wat jullie scheidt als broers en zussen.

Deze lange aanloop had ik nodig om een beetje recht te doen aan jou en je vraag. De kern van je vraag is of en hoe je je ouders kunt confronteren met hun opvoedgedrag. In de vraag komt de innerlijke strijd die hiervoor is aangeduid goed naar voren. Je bent bang je ouders pijn te doen uit loyaliteit ("Mogen we hen onze pijn verwijten zonder dat te zeggen? Ik ben zo bang dat ik hun idee en ervaringen over het opvoeden resoluut verstoor en ik in hun comfortzone terechtkom,...") en tegelijk ben je boos en wil je hen aanspreken ("Of is het een façade? Ik kan het niet verkroppen dat mijn vader straks het graf in gaat met zijn zogenaamd goede ideeën over opvoeding, de wereld heeft voorgelogen en niemand hem tot verantwoording heeft geroepen."). In de manier waarop je het verwoordt, klinkt door dat beide wegen elkaar uitsluiten en dat je ze allebei onbevredigend vindt. Ik denk dat je daar gelijk in hebt.

Om uit dit verscheurend dilemma te komen, lijkt het me nodig om het probleem op een ander niveau te brengen, namelijk voor Gods aangezicht. Het valt me op dat je wel schrijft dat je vader tot een "kerkelijk zeer behoudende gemeente" behoort, maar nergens geef je aan hoe het geloofsaspect doorwerkt in de manier waarop je met dit probleem bezig bent. Ik heb dan ook geen aanknopingspunten in jouw vraag om daar op aan te sluiten en ik wil daar ook niet naar gissen.

Daarom geef ik in algemene zin enkele voorstellen.

a. Je vraag is gericht op je ouders. Het gaat om hen ontzien of hen confronteren. Dit laat zien hoe je nog gevangen zit in een traumatische verbondenheid aan hen. Mijn eerste voorstel is om te proberen je minder op je ouders te richten. In plaats daarvan lijkt me je eerste verantwoordelijkheid te liggen in je eigen gezin. Hoe  zorg je er voor dat je daar in liefde en trouw aanwezig kunt zijn? Daarvoor wil God je de kracht, de troost en de raad geven die je nodig hebt. Richt je daarom eerst en vooral op Hem voor genezing van je diepe pijn en wonden. De dingen die je aan je ouders binden, kun je bij Hem kwijt. Of zij hiervan leren is niet jouw eerste verantwoordelijkheid, maar die van Hem. Erken dat en geef het over. Ruil de traumatische verbondenheid aan je ouders in voor de omgang met God. Ken Hem in al je pijn en vragen en Hij geeft rust, al gaat dat door een weg van strijd. Het gebed, ook voor je ouders, broers en zussen, is hierbij onmisbaar.

b. Pas vanuit die verbondenheid met God kan er kracht en evenwicht ontstaan voor een meer gezonde verhouding tot je ouders, broers en zussen. Denk eens biddend na over de geschiedenis van Jozef en zijn broers. Het is vanuit het vertrouwen op en leven uit God dat hij niet koos voor wraak, maar voor herstel van de band met hen. Daarbij bleef hij wel eerlijk en duidelijk, want hij liet hen heel goed merken wat ze gedaan hadden. Zij kwamen tot erkenning daarvan en hij kon het vergeven. Hoe dat in hun leven verder heeft uitgewerkt, lezen we niet. Dat is tussen God en hen gebleven. En daar hoort het in de eerste plaats. Ik pleit dus zeker niet voor "zand erover", integendeel. Er moet geen zand, maar bloed over. Het vergevende bloed van Jezus Christus. Dat gaat niet zonder erkenning van schuld tegenover God en elkaar.

c. Zoek goede pastorale hulp bij iemand die affiniteit heeft met dit soort problematiek om je hierbij pastoraal te begeleiden. Het zou heel goed als deze persoon als meer neutrale buitenstaander de eerste stap zet om je ouders aan te spreken en te kijken of er een gesprek tot stand gebracht kan worden. Ik zeg er meteen bij dat de kans hierop klein is. Maar het mag wel geprobeerd worden.

d. Probeer eens te onderzoeken hoe deze dingen leven bij je broers en zussen. Niet om je samen af te zetten tegen de ouders, maar om bij elkaar herkenning en steun te vinden en elkaar te bemoedigen om het met Gods hulp een plaats te geven.

Dit artikel is beantwoord door

dr. J. van der Wal

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven