Mens is geschapen naar Gods beeld en dús beschermwaardig

Staan voor de beschermwaardigheid van het leven. Samen zorgen voor christelijke zorg en hulp. Inspireren om voor jezelf en de ander te zorgen. Dat zijn de drie pijlers waarop De christelijke zorgverzekeraar –de nieuwe naam van Pro Life Zorgverzekeringen­– staat. In een drieluik belichten verschillende deskundigen deze steunpilaren. Vandaag deel 1: medisch ethicus Henk Jochemsen en ethicus en gezondheidswetenschapper Stef Groenewoud over de beschermwaardigheid van het leven.

Hoe zijn jullie verbonden met het thema en met De christelijke zorgverzekeraar?   

Henk: Over de link met De christelijke zorgverzekeraar kan ik kort zijn: ik was tot begin november zo’n tien jaar voorzitter van de adviesraad van De christelijke zorgverzekeraar en het vroegere Pro Life Zorgverzekeringen. In die functie kreeg ik automatisch te maken met de beschermwaardigheid van het leven; daarnaast heb ik me als filosoof/medisch-ethicus bijna dertig jaar met medisch-ethische vragen beziggehouden.

Stef: In mijn werk als gezondheidswetenschapper en ethicus heb ik me vooral gefocust op medisch-ethische dilemma’s rond het levenseinde. Daarbij valt de term “waardig leven en sterven” vaak. Maar is er dan ook “minderwaardig leven” en zo ja, moet dat dan ook beschermd worden? Dat soort vragen, daar houd ik me mee bezig. Mijn link met De christelijke zorgverzekeraar is dat ook ik jaren, als ‘gewoon’ lid, in de adviesraad heb gezeten. En dat ik er zelf, met veel genoegen, een verzekering heb.

Wat wordt er precies bedoeld met de term, ‘beschermwaardigheid van het leven’?

Henk: Simpel gezegd, dat het leven van mensen het overal en altijd waard is om beschermd te worden. Tegenwoordig betekent het steeds meer: het leven komt een zekere mate van bescherming toe die afhangt van de omstandigheden. Om het verschil tussen die twee, die verschuiving, te snappen, moeten we de geschiedenis in duiken. Vanouds overheerste in onze christelijk-westerse cultuur het geloof dat ieder mens geschapen is naar Gods beeld en daarmee dús waardig en onaantastbaar. Ieder leven is vanuit dat perspectief volledig beschermwaardig, ongeacht de omstandigheden. Door de ontkoppeling van de begrippen “beschermwaardigheid” en “menselijke waardigheid” zijn we wat mij betreft in een glijdende schaal terechtgekomen. Het is tegenwoordig niet meer zo dat ieder mens een intrinsieke waardigheid heeft vanwege het naar Gods beeld geschapen zijn, zijn waardigheid wordt meer en meer gefundeerd in het zelfbeschikkingsrecht, in zelfbeleving, in het erváren van eigen waardigheid. Dit denken sijpelt door in de maatschappij, in wetgeving, in de rechtspraak. Je ziet het ook heel sterk terug in het gedachtegoed van D66.

Het proces van ontluistering in iemands laatste levensfase tast in deze visie iemands waardigheid aan. Maar, dan gaat het om zijn zichtbare, uiterlijke waardigheid; zijn intrinsieke waardigheid blijft behouden.

Stef: Het doet me denken aan de uitspraak over een man in een verzorgingshuis: ‘Vroeger was hij een erudiet wetenschapper en nu kan hij niet eens meer een krantenartikel lezen.’ Dan wordt zijn waardigheid opgehangen aan wat hij kon, aan zijn vermogens, aan de functies die hij bekleedde. Dat is niet goed. Waardigheid heeft verschillende lagen -er bestaat bijvoorbeeld intrinsieke, florerende en sociaal-relationele waardigheid -, maar de basis is de intrinsieke waardigheid die ieder mens heeft omdát hij is geschapen naar Gods beeld. Die blijft altijd overeind, ook in situaties die mensen “mensonwaardig” noemen.

Wat maakt dit thema anno 2023 actueel?

Stef: Laat ik me beperken tot enkele opmerkingen over het levenseinde. ‘Waardig sterven’ is een term die in heel Europa tot het vocabulaire is doorgedrongen en die volledig wordt omarmd door bewegingen die zich inzetten voor het organiseren van een zelfgekozen levenseinde. Dat maakt dat we er allemaal mee te maken krijgen. Laten we erop letten dat het begrip ”waardigheid” dus een gelaagd (en helaas ook veelgeplaagd) begrip is.

Henk: De veranderde interpretatie van menselijke waardigheid speelt niet alleen bij het levenseinde, maar ook bij het begin van het leven: bij abortus, reageerbuisbevruchting, genetische aanpassing van embryo’s. En bij het denken over gender. Steeds meer komt de zelfbeleving en zelfidentificatie van mensen centraal te staan in plaats van het geschapen zijn naar Gods beeld. De instrumentalisering van het menselijk lichaam is hiervan een uiting. Het lichaam behoort niet meer tot het ‘ik’, het is het voertuig van het ik geworden. En als dat niet meer voldoet, als het niet meer gerepareerd kan worden, dan schaffen we het af. Deze benadering wint steeds meer terrein.

Wat is jullie persoonlijke geraaktheid bij dit thema?

Henk: Die verschuiving van de traditioneel-christelijke visie op menselijke waardigheid naar het centraal stellen van de eigen beleving doet me pijn. Als je vanuit het geloof leeft, God als Schepper ziet, de nood in het leven van mensen meemaakt en tegelijk constateert dat de bescherming van het leven tot een keuze is geworden, dan raakt me dat, omdat we daarmee Gods weg en leiding aantasten.

Stef: Door veel lezen en studeren heb ik (opnieuw) ontdekt dat onze schepping naar Gods beeld betekent dat onze bestemming het aangaan van betekenisvolle relaties met God en onze naaste is. Dát bepaalt onze waardigheid. Dat inzicht raakt me, want het zet de hele gezondheidszorg in een ander licht. Het is volgens die visie de bedoeling dat zorgverleners cliënten zo lang mogelijk in staat stellen om verbindingen met anderen en met God aan te gaan. Dat is heel belangrijk, ook bij toenemende zorgen in mijn eigen familie. Mijn schoonmoeder heeft uitgezaaide borstkanker; we vragen ons steeds weer af hoe we de rest van haar leven zodanig kunnen inrichten dat zij zo veel en lang mogelijk relaties met al haar vrienden en kennissen kan onderhouden. Daarna komt de vraag hoe goede zorg haar daarbij kan ondersteunen

Henk: Dat doet me denken aan ons boek ‘Verantwoord medisch handelen’, waarin ‘gezondheid’ wordt gezien als het vermogen om aan je (Goddelijke) roeping te beantwoorden en dus niet als een soort fitnessideaal. Volgens die definitie gaan je gezondheid (en waardigheid) niet achteruit als je bepaalde zaken niet meer kunt, ze maken dan alleen geen deel meer uit van je roeping. God gaat op dat moment een andere weg met je.

Wat is jullie standpunt ten aanzien van de beschermwaardigheid van het leven en welke overtuigingen en waarden liggen daaronder?

Henk: Ik heb een klassiek-christelijk standpunt: een mens is volledig beschermwaardig, ongeacht de condities. En dat betekent dat je dús niet intentioneel, opzettelijk, doodt. Dat betekent natuurlijk niet dat je altijd een antwoord hebt op alle vragen in concrete situaties. Het blijft een zoektocht wat je in moeilijke omstandigheden moet doen. Maar de intentie om dood te maken, om het cru te zeggen, dat is geen optie wat mij betreft. Al kan een zorghandeling als palliatieve sedatie in de praktijk dicht bij levensbeëindigend handelen in de buurt komen. Maar: het maakt, ethisch gezien, een zeer groot verschil of dit het minst slechte is wat je voor een patiënt kunt doen of dat je de intentie hebt om zijn leven daadwerkelijk te beëindigen.

Stef: Mag ik het duidelijk maken met een voorbeeld? Goede palliatieve sedatie, waaraan Henk refereert, is doorgaans proportioneel. Dus: als de klachten toenemen, verhoog je de dosis sedativa. Bij heel heftige symptomen kan het gebeuren dat je de hoeveelheid medicijnen zodanig moet ophogen dat een versnelde dood als bijeffect optreedt. In de christelijk-medische ethiek spreek je dan over een dubbeleffect. Dus je accepteert dat de dood -helaas- versneld intreedt, maar je had dat niet als primair doel voor ogen. Je doel was het verlichten van de pijn van de patiënt. Dit is een belangrijke lijn, omdat je daarmee als zorgverlener met een gerust geweten verder kunt.

Wat maakt het spreken over de beschermwaardigheid van het leven zo beladen?

Henk: Doordat mensen zich meer en meer identificeren met hun zelfbeleving bij bijvoorbeeld abortus, euthanasie, voortplantingstechnieken en transitie ervaren ze een gebrek aan (h)erkenning als een existentiële aanval op henzelf. Dat maakt het spreken over deze onderwerpen heel lastig. Het is belangrijk om helder te zijn over je standpunt, maar ook om begrip te hebben voor de moeiten die mensen doormaken. 

In hoeverre vult De christelijke zorgverzekeraar de beschermwaardigheid van het leven anders in dan andere verzekeraars?

Stef: Het christelijke denken over dit begrip vindt onder meer plaats binnen het Lindeboom Instituut, dat door De christelijke zorgverzekeraar wordt gesteund. Het is heel belangrijk dat er Bijbels licht op medische zaken valt. Dat mensen snappen dat het leven intrinsiek beschermwaardig is. Dat onze bestemming in het aangaan van betekenisvolle relaties met God en de naaste ligt. De christelijke zorgverzekeraar heeft daar echt aandacht voor. Zo promoot ze vrijwilligersnetwerken en helpt ze bij het ondersteunen en verbeteren van relaties door, bijvoorbeeld, christelijke huwelijkstherapie aan te bieden. Ze vergoedt, zoals andere verzekeraars, ook goede ouderenzorg en (christelijke) GGZ. En ze maakt afspraken met christelijke zorgaanbieders. In al deze zaken vind je Bijbelse waarden terug, waarmee je als christelijke zorgverzekeraar echt iets toevoegt.

Henk: De primaire taak van een christelijke zorgverzekeraar is het toegankelijk maken van goede, christelijke zorg. Daarbij is het momenteel helaas voor geen enkele zorgverzekeraar mogelijk om een zogenoemde schone polis aan te bieden, waarbij zaken als abortus en euthanasie volledig uit het pakket worden gehouden. Dat neemt niet weg dat je als christelijke verzekeraar nog wel onderscheidend kan zijn. De christelijke zorgverzekeraar helpt als klanten een medisch-ethisch dilemma hebben, ze investeert in onderzoek rondom de beschermwaardigheid van het leven en draagt bij aan debat en reflectie vanuit een christelijk perspectief op de medische mogelijkheden die er zijn. Daarvoor werkt ze samen met andere christelijke organisaties. En ze zoekt naar alternatieven, zoals IVF zonder restembryo's. Maar uiteindelijk liggen keuzes bij de klant.

Kennen jullie voorbeelden van klanten die echt iets aan dat christelijke karakter van De christelijke zorgverzekeraar hebben gehad?

Henk: Tijdens vergaderingen van de Adviesraad is er wel casuïstiek aan de orde gekomen. Verhalen van mensen bij wie De christelijke zorgverzekeraar hulp of advies bood voor een goede uitweg zorgde.

Stef: Ik ken een stel dat spanningen in het huwelijk ervaarde. Relatietherapie liep in eerste instantie op niets uit. Dankzij warme contacten met, toen nog, Pro Life Zorgverzekeringen, die een christelijke hulpverlener adviseerde, is het proces vlot getrokken. Dat is wat mij betreft een christelijke zorgverzekeraar waardig.” 

Henk, jij draagt het voorzitterschap van de adviesraad van De christelijke zorgverzekeraar deze maand over aan Johan Polder. Wat wil je hem op het hart binden?

Henk: Zorg dat de christelijke zorg zoveel mogelijk overeind, toegankelijk en van goede kwaliteit blijft. Dat is het belangrijkste. Ik heb er alle vertrouwen in dat Johan zich daarvoor gaat inzetten. Hij is zorgeconoom en weet heel veel van zorg, zorgkwaliteit en verzekeren. En hij denkt volgens de lijnen van de klassiek-christelijke ethiek.

Ontdek meer over De christelijke zorgverzekeraar op www.dechristelijkezorgverzekeraar.nl/ontdekmeer.