Vraag
Wat ik mij afvraag is het volgende. Wij zijn als mensen zelf verantwoordelijk voor ons handelen. Tenminste, ik heb altijd begrepen dat dit zo is. Dat betekent dus bijvoorbeeld dat als een mens oorlog voert, iemand vermoordt, lichamelijk of geestelijk geweld aan doet, daar zelf verantwoordelijk voor is. Zo zeg ik dat toch goed? Hoe is het dan mogelijk dat er dan wordt gezegd dat alles door God wordt bestuurd en dat alles volgens een van te voren vastgesteld raadsplan vastligt? Dat is toch het officiële leerstuk van de gereformeerde belijdenis? Wat bedoelt men nu eigenlijk met dat "alles"? Wat is "alles"? Ooit was er de zondeval en met die zondeval is de ellende begonnen, het is mij allemaal bekend. Maar de val kwam door de mens zelf, die destijds geheel uit eigen vrije wil, die zij toen hadden, handelde. Daar begint het dus al: als het een vrije wil was, betekent dit toch dat God het niet bestuurd heeft? Simpelweg omdat het anders geen vrije wil zou zijn geweest? In het geval God het zou hebben bestuurd zouden Eva en Adam robots zijn geweest en zou er geen sprake zijn van vrije wil. Vandaar de vraag: wat wordt er nu bedoeld met "alles"? Wat is de definitie daarvan? Is "alles" ook Auschwitz, de "Killing Fields" van Cambodja en 11 september, om maar eens wat voorbeelden te noemen? Lag dat in God's raadsplan vast? Is alles wel alles in dit leerstuk?
Antwoord
De vraagsteller gaat in op het bijzonder veelomvattende probleem van de verhouding tussen Gods voorzienigheid en onze verantwoordelijkheid. In de gereformeerde theologie is altijd een sterke nadruk gelegd op Gods soevereiniteit. Alle dingen zijn in Gods raad besloten. De tegenstem die dan steeds weer klinkt, luidt: Waar blijft dan de eigen menselijke verantwoordelijkheid?
De remonstrantse predikant Slatius schreef over “de gepredestineerde dief”. Wanneer in Gods raad is vastgelegd dat iemand op een bepaald moment zal stelen, en dus dief zal worden, kun je die persoon dan nog kwalijk nemen dat hij uitvoert wat door God over hem verordineerd is? Toch is dit niet meer dan karikatuur-bestrijding. Ondanks alle nadruk op Gods regering heeft de gereformeerde theologie nooit iets willen afdoen aan de menselijke verantwoordleijkheid. De zondeval in het paradijs is een moedwillige en vrijwillige daad van opstand tegen God. We kunnen niet stellen dat God door dit gebeuren overvallen werd, maar evenmin dat Hij ertoe besloten heeft (overigens is dat laatste wel door superlapsarische theologen beweerd. Maar ik zie dit als een vorm van hypercalvinisme, dus een te ver doortrekken van voor het calvinisme typerende leerstellige lijnen).
De schepping van redelijke, zedelijke wezen (niet robotten) impliceerde de mogelijkheid van de val. De HEERE wist wat Hij zou doen indien die mogelijkheid tot werkelijkheid zou worden. Maar anderzijds ook dat Hij eeuwig leven zou schenken aan Adam en Eva als ze op de weg van de gehoorzaamheid zouden volharden. Wanneer we zeggen dat alles van te voren vastligt, moeten we niet denken aan het beeld van een film die in de eeuwigheid al is opgenomen en nu in de tijd wordt afgedraaid (dat zou puur determinisme zijn). Eeuwigheid is niet eindeloos verlengde tijd. De bekende theoloog O. Noordmans kon dan ook stellen dat Gods eeuwige besluiten op het laatste moment genomen worden. In een ondeelbaar ogenblik verdisconteert God onze eigen besluiten in Zijn eeuwig besluit. Onze verantwoordelijkheid en vrijheid zijn opgenomen in de ruimte van Gods besluiten. Het (door de zonde verduisterde) menselijk verstand stoot hier op zijn grenzen. Misschien moeten we zeggen dat we niet verder komen dan het aangeven van een vaargeul tussen de klippen door. Een klip is dat God tot een toeschouwer zou worden gemaakt, afhankelijk van wat mensen beslissen.
Een andere kloof is dat mensen ten diepste marionetten zouden zijn en dat de vrije wil en verantwoordelijkheid van de mens tot nul gereduceerd zou worden. Immers, ook na de zondeval heeft de mens een psychologische keuzevrijheid behouden, die door God wordt gerespecteerd. De Geest werkt niet mechanisch in ons als in 'stokken en blokken', we worden niet opgepakt en weer neergezet als stoelen en tafels. Neen, in Zijn onweerstaanbare werking weet de Geest de menselijke beslisingen op te nemen, in te schakelen en te activeren.
In zijn boek “God schrijft geschiedneis” gaat dr. B. Loonstra verder op deze vragen in. We komen er verstandelijk niet uit. Vaststaat dat God de HEERE geen onrecht doet, dat niets aan Zijn beleid ontglipt en dat wij mensen ten volle aansprakelijk zijn voor wat wij doen en laten. Bovendien dat de HEERE ons op het gebed alles schent wat wij nodig hebben om behouden te worden van Zijn toorn en te leren leven tot Zijn eer.
Ds. J. Hoek
Dit artikel is beantwoord door
dr. J. Hoek
- Geboortedatum:04-09-1950
- Kerkelijke gezindte:PKN (Hervormd)
- Woon/standplaats:Veenendaal
- Status:Inactief
