De betekenis van dia in Romeinen 6:4 en 2 Petrus 1:3

In Romeinen 6:4 staat in de Statenvertaling (SV): “Wij zijn dan met Hem begraven, door den doop in den dood, opdat, gelijkerwijs Christus uit de doden opgewekt is tot de heerlijkheid des Vaders, alzo ook wij in nieuwigheid des levens wandelen zouden.”

Mijn vraag gaat over “tot de heerlijkheid des Vaders.” Alleen in de Statenvertaling en de Herziene Statenvertaling (HSV) wordt gekozen om het Griekse woord “dia” te vertalen als “tot”. Over het algemeen is het zo dat als de SV voor een bepaalde vertaling kiest van een woord, dat de King James Version voor dezelfde vertaling vanuit het Grieks kiest. In dit geval gaat dat niet op. In de KIng James version (KJV) staat namelijk “by”, oftewel “door”. Dit lijkt mij een veel betrouwbaarder vertaling, aangezien het Griekse woord “dia” nooit wordt vertaald als “tot”. De kanttekeningen beweren dat dit “somwijlen” gebeurt, maar ik kan daar geen bewijs van vinden.

Ik vraag me af waarom de vertalers van de SV ervoor hebben gekozen om “dia” te vertalen met “tot”, terwijl dit niet een juiste vertaling is en als het als “door” wordt vertaald, het nog steeds in het vers en de passage past.

Inderdaad is dit een uitzonderlijke vertaalkeuze, die de Statenvertalers dan ook slechts in 2 van de 638 gevallen (!) hebben gekozen, zoals blijkt uit de uitgebreide concordantie van Trommius. In de woordenboeken kom ik die betekenis ook niet tegen. De enige andere tekst waar dia zo wordt vertaald in de SV, is 2 Petr. 1:3, een tekst die ook in de kanttekening bij Rom. 6:4 wordt genoemd.

Het opvallende bij 2 Petr. 1:3 is dat de HSV daar wel kiest voor ‘door’ (en dus de SV niet volgt), terwijl de KJV op die plaats wel vertaalt met ‘him that hath called us to glory and virtue’. Overigens staat er wel een kanttekening bij in de KJV, die de optie ‘Or: by’ vermeldt.

Ik vermoed en weet haast zeker dat de Statenvertalers hier beïnvloed zijn door Theodorus Beza, de bekende opvolger van Calvijn uit Genève. Beza had namelijk verschillende edities van het Nieuwe Testament gepubliceerd waarbij hij naast de Griekse grondtekst twee Latijnse vertalingen gaf (de Vulgata plus zijn eigen vertaling), en in uitgebreide aantekeningen zijn keuzes verantwoordde. Veel keuzes van de Statenvertalers en ook veel van hun toelichtingen in de kanttekeningen zijn terug te voeren op Beza. Inderdaad schrijft Beza bij Rom. 6:4 (mijn vertaling uit het Latijn):

Tot de heerlijkheid des Vaders. Dat dia soms in plaats van en gebruikt wordt, hebben wij duidelijk aangetoond met het voorbeeld hieronder, hoofdstuk 4:11. * Hier echter meen ik dat dia gebruikt is in plaats van eis [= ‘tot’], en wel op zo’n manier dat het een doeloorzaak ** aanwijst (zoals men dat noemt). Waarom is Christus immers opgewekt? Dat is, met welk doel? Inderdaad opdat Hij – als u deze hoofdzaak overdenkt tot heerlijkheid des Vaders – Zijn zwakheid afgelegd hebbend, in eeuwigheid zou leven om God te verheerlijken, zoals de apostel zelf schijnt te verklaren in vers 10 hieronder. Maar als u op ons ziet, die leden van Christus zijn, zegt de apostel dat Hij daarom is opgewekt, opdat ook wij, deelgenoten geworden van Zijn deugd [verdienste?], in een nieuw leven beginnen te leven (…). Als u het niet op deze manier opvat, zie ik niet hoe het andere deel van de vergelijking kan bestaan ***, en ook niet met welk doel Paulus hier dan in gedachtenis brengt door Wiens kracht Christus’ lichaam is opgewekt. (…) De Vulgata en Erasmus vertalen hier letterlijk door de heerlijkheid des Vaders, dat is, door de kracht en macht van de heerlijke Vader (…), zoals ‘nieuwheid des levens’ wordt genoemd in plaats van ‘een nieuw leven’.’ ****

* In Rom. 4:11 vertalen de Statenvertalers ook (in navolging van Beza) de woorden di’ akrobustias niet met ‘door de voorhuid’, maar met ‘in de voorhuid (zijnde)’. Het Nederlandse voorzetsel in is dan een vertaling die je normaal gesproken gebruikt voor het Griekse voorzetsel en. Andere vertalingen hebben daar een andere keuze gemaakt, bijvoorbeeld door dia te interpreteren als ‘hoewel’ (KJV, HSV). Ik ga daar nu niet verder op in, omdat het een uitstapje is.

** Met een causa finalis doelt Beza op een doeloorzaak. Daarmee handhaaft hij waarschijnlijk (als ik het goed zie) het causale (oorzakelijke) karakter van het voorzetsel dia, zoals dat normaal gesproken geldt, maar geeft hij er tegelijk een finale (doel-)betekenis aan, waardoor het in de vertaling ‘tot’ wordt. In de scholastiek, die terugging op de Griekse wijsgeer Aristoteles, was ‘doeloorzaak’ een bekend begrip. In de dogmatiek van Petrus van Mastricht komen we bijv. wel 16 vormen van een causa (oorzaak) tegen. De causa finalis wordt in de woordenlijst aldaar omschreven als het ‘doeleinde’. ‘Doel’ en ‘oorzaak’ lijken elkaar tegen te spreken, maar een doeloorzaak kan omschreven worden als het doel waarmee iets tot stand komt (oorzaak).

*** Beza doelt op de vergelijking ‘gelijkerwijs Christus uit de doden opgewekt is tot de heerlijkheid des Vaders, alzo ook wij in nieuwheid des levens wandelen zouden’.

**** Hiermee bedoelt Beza dat de uitdrukkingen ‘heerlijkheid des Vaders’ en ‘nieuwheid des levens’ taalkundig parallel zijn, en beide ook opgevat kunnen worden als ‘de heerlijke Vader’ en ‘het nieuwe leven’.

Bij 2 Petr. 1:3 hebben de Statenvertalers ook Beza gevolgd met hun keuze voor ‘tot heerlijkheid en deugd’ (en mogelijk zijn ze daarin bevestigd doordat ook de KJV dat hier zo vertaalt; de KJV-vertalers kunnen het ook heel goed aan Beza hebben ontleend). Ook bij deze tekst schreef Beza weer een uitgebreide aantekening. Ik citeer er slechts een klein deel uit:

‘Tot heerlijkheid en deugd. (…) Want er wordt, voor zover ik weet, nergens gezegd [in de Bijbel] dat God ons geroepen heeft door Zijn heerlijkheid, maar tot Zijn heerlijkheid, Rom. 9:23; 15:7. 1 Kor. 2:7. 1 Thess. 2:12 en op vele andere plaatsen. * (…) Het lijkt mij dus veel waarschijnlijker dat het voorzetsel dia gebruikt is voor eis [= ‘tot’].’

* We zouden hier bijv. nog kunnen toevoegen: 2 Thess. 2:14 en 1 Petr. 5:10.

Beza gaat verder nog uitgebreid in op andere mogelijke verklaringen, zoals dat ‘heerlijkheid’ hier metonymisch op Christus of het Evangelie wijst. Ook gaat hij in op de precieze betekenis van ‘deugd’ in dit verband.

Overigens is het wel zo dat de Statenvertaler in Rom. 6:4 aanvankelijk het woord door gebruikte. Maar daar werd het alternatief tot boven gezet, en dat is het uiteindelijk geworden. Zie de afbeelding hieronder. De revisoren vonden dat een toelichtende en verantwoordende kanttekening daarbij wel nodig was, en zo werd tijdens de revisiefase in 1635 kanttekening 10 toegevoegd.

Bij 2 Petr. 1:3 was er een van de revisoren, namelijk Henricus Arnoldi, die voorstelde om toch te vertalen met door, maar dat werd niet aanvaard. U kunt dergelijke voorstellen en wijzigingen in het proces van de totstandkoming van de vertaling van het Nieuwe Testament trouwens raadplegen via deze site van dr. D.J. de Kooter. Een verklarende kanttekening bij 2 Petr. 1:3 was reeds door de vertaler opgesteld.

Wat moeten we concluderend hiervan zeggen? Stel dat we in het Nederlands de woorden omwille van zouden gebruiken. In onze taal wijst dat op een doel: ‘ten behoeve van, met het oog op’. Maar in België gebruikt men deze uitdrukking in de betekenis van ‘ten gevolge van, door’. Zo heeft ook het woord vanwege een wat dubbele betekenis. Meestal is het ‘ter oorzake van’ (door), maar het wordt ook wel gebruikt in de betekenis ‘met het oog op’ (tot). Bijvoorbeeld: ‘vanwege het feest stond er veel wijn in de kelder’. Dan gaat het niet zozeer om de oorzaak, maar om het doel, hoewel die twee hier wat samen lijken te vallen.

Nu kan het Griekse voorzetsel dia ook wel wijzen op een doel, net als bij onze woorden omwille van en vanwege. Denk aan een tekst als Matth. 19:12: ‘…er zijn gesnedenen die zichzelven gesneden hebben om [dia] het Koninkrijk der hemelen’. De reden om zichzelf te snijden was vanwege / met het oog op het Koninkrijk. Dat kan ook met dia uitgedrukt worden. En zo ook in Mark. 2:27: ‘De sabbat is gemaakt om [dia] den mens, niet de mens om [dia] den sabbat’. Hier dus ook: met het oog op. Een doel dus.

In het Grieks kan echter het voorzetsel dia met twee verschillende naamvallen worden gecombineerd: met een genitief of met een accusatief. En in de finale betekenis zoals in Matth. 19:12 en Mark. 2:27 bedoeld, staat het in de accusatief. Rom. 6:4 en 2 Petr. 1:3 staan daarentegen juist in de genitief, en voor zover ik kon nagaan heeft de genitief niet die mogelijkheid om een finale betekenis te krijgen.

De meest natuurlijke en taalkundig zuivere manier om te vertalen in Rom. 6:4 en 2 Petr. 1:3 is dus wel door. De keuze van de Statenvertalers, die leunden op Beza, rust denk ik sterker op inhoudelijke redenen (de eenheid van uitdrukkingen in de Schrift, de vraag naar wat de vertaling inhoudelijk voor consequenties heeft e.d.) dan op taalkundige redenen. Op zich is het zeker een goede zaak om een taalkundige keuze ook inhoudelijk en theologisch, vanuit de eenheid der Schrift, te doordenken. Dat kan betekenen dat er soms keuzes worden gemaakt die taalkundig minder voor de hand liggen, hoewel ze niet fout zijn. In dit geval twijfel ik toch, omdat Beza en de Statenvertalers geen taalkundig bewijs geven en dat ook in de woordenboeken (zelfs niet in het uitgebreide Theologisches Wörterbuch zum Neuen Testament) en andere bijbelvertalingen (bijna) niet te vinden is. Het kan overigens ook heel goed zijn dat de Statenvertalers hierin de traditie van hun voorganger, de Deux-aesbijbel, wilden handhaven, die namelijk ook in beide teksten met ‘tot’ vertaalde. Dat was een keuze van vertaler Johannes Dyrkinus in 1559, die toen ook al Beza heeft kunnen raadplegen. Er valt misschien nog meer over te zeggen, maar ik wil het nu hierbij laten. Neem bij eventuele vervolgvragen gerust contact op met de Gereformeerde Bijbelstichting.

Drs. C.C. Bremmer

Wetenschappelijk medewerker GBS

Dit artikel is beantwoord door

Gereformeerde Bijbelstichting

• Kerkelijke gezindte:
  Divers
• Woon/standplaats:
  Leerdam
• Status:
  Actief

42 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven