Islamitisch bankieren

Moslims doen aan islamitisch bankieren. Dit is bankieren waar geen winst op gemaakt mag worden en geld niet per definitie het doel mag hebben om opnieuw geld op te brengen. Ik dacht altijd dat dit in de middeleeuwen in katholieke kring ook het geval was. Hoe kan het dat deze manier van christelijk bankieren is verdwenen? Is hier een bijbelse verklaring voor?

Zowel het islamitisch als het christelijk renteverbod (ook wel: interestverbod) uit de Middeleeuwen was mede of vooral gericht tegen de praktijk die uit het vragen van rente kan voortkomen: de woekerrentes die de leners te gronde richtten en de uitleners extreem verrijkten. (Woeker)rente vragen werd gelijkgesteld aan stelen, een zonde tegen één van de Tien Geboden die Mozes uit Gods hand ontving.

De samenleving in Middeleeuws Europa was sterk gebonden aan kerkelijke regels en gericht op het hiernamaals. Die binding betekende een wezenlijke barrière voor een vrije ontwikkeling van de krachten van de economie. De samenleving was zo geordend dat de mens vanuit het rijk der natuur kon opklimmen tot het rijk der genade. Dat laatste verschafte het eerste pas de enige en uiteindelijke zin. Een onderdeel van het samenlevingsconcept was dat ieder moest blijven in de stand waarin hij geboren was. Men trok daarmee een parallel met Paulus’ beschrijving van het lichaam der kerk in 1 Korinthe 12, waarin hij zegt dat alle leden een eigen functie hebben. Alleen wie zijn of haar eigen bescheiden taak in het gehele lichaam in het oog houdt, kan mee opgenomen worden in de heiliging van de samenleving als geheel door toedoen van de kerkelijke genademiddelen.

"Het is van hieruit", aldus prof. dr. B. Goudzwaard, "dat wij ook de ingewikkelde regels moeten verstaan op het vlak van de prijsvorming, die aan de koopmansstand in de Middeleeuwen waren opgelegd." Zowel de leer van de justium pretium, de rechtvaardige prijs, als die van het interestverbod dienden om de handel en de handwerkslieden te houden op de maatschappelijke plaats, die voor hen was bestemd. Standen dienden er van te worden weerhouden om over en weer door verrijking of machtsaanmatiging elkaar van hun plaats in de maatschappelijke rangorde te verdringen. Want wanneer dat zou gebeuren, zou ook de heiliging van de samenleving als geheel kunnen worden verstoord.’

Goudzwaard laat zien dat die samenlevingsorde uit de Middeleeuwen niet geïdealiseerd moet worden of in deze tijd –hij schreef deze tekst in 1978– ons ten voorbeeld zou moeten dienen. Deze samenleving "was doortrokken van een soms ondraaglijke vorm van hiërarchie waarin naast edelen ook slaven en horigen hun leven leidden." Het 'natuurlijke leven' werd er vaak in misvormd en elke ontplooiingskans ontbrak – ten gunste van "een doelbewuste verticale samenlevingsordening."

Goudzwaard vervolgt: "De vraag naar de geestelijk-culturele impulsen voor de opkomst van het kapitalisme is echter gemakkelijker gesteld dan beantwoord." Er is wel gemeend dat het Calvinisme daaraan het zijne heeft bijgedragen, maar dat is maar zeer ten dele het geval. Goudzwaard herinnert er ons aan dat Calvijn met rente omging "zoals een apotheker met vergif" en dat het Calvinisme heel weinig op had met rijkdom en met de rijken. Hoogstens via het sterke arbeidsethos en via de niet geheel calvinistische groepering van de Puriteinen lopen er verbindingslijnen tussen het Calvinisme en het fervente kapitalisme.

Het verhaal hoe de Middeleeuwse omgang met geld en het renteverbod dan wel is vervangen door het kapitalisme zoals we dat nu kennen, is tamelijk ingewikkeld. In zijn boek "Kapitalisme en vooruitgang", waaruit ik hiervoor heb geciteerd, doet Goudzwaard er vele bladzijden over om dit uiteen te zetten. Hij beschrijft het als een eeuwen omspannend proces vanaf de tijd van de Renaissance in de Late Middeleeuwen tot aan de Verlichting en het Deïsme. Het afschaffen van het idee van de Goddelijke Voorzienigheid door de Deïsten speelt in elk geval een voorname rol in dit proces. Tegelijk wijst Goudzwaard erop dat dit voorzienigheidsidee niet alleen christelijke, maar ook heidense wortels heeft (bij de Stoïcijnse wijsgeren). 

Augustinus, met zijn grote invloed op het Middeleeuwse denken, plaatste de koophandel in de wereld die ten gronde zal gaan met het rechtvaardig oordeel Gods, zoals beschreven in het boek Openbaringen. Welvaart en overdaad werden in de Late Middeleeuwen door velen geassocieerd met de uiteindelijke ondergang van de wereld in haar huidige gedaante. Dit idee vormde dus een sterke ondersteuning van het renteverbod dat elk menselijk streven in feite verdacht maakte. Ook de vooruitgangsidee paste niet in dit Middeleeuwse christelijke wereldbeeld. Eigenlijk neemt Goudzwaard –en ik denk terecht– afstand van zowel het Middeleeuwse samenlevingsconcept als van het kapitalisme met zijn Deïstische trekken (God grijpt niet meer in deze wereld in).

Een bijbelse notie t.a.v. het verdwijnen van het renteverbod? Dat lijkt me een terrein waarover best nagedacht kan worden. Ik weet niet of er ooit in die termen over geschreven is. Maar het voorgaande leert in elk geval: a. Dat het renteverbod goede en kwade kanten had en b. Dat het renteverbod niet rechtstreeks uit de Bijbel is afgeleid, maar de uitkomst is van denkconstructies uit de Middeleeuwen én de culturen van voor die tijd, ook heidense. Dat zou kunnen betekenen dat het verdwijnen van het renteverbod niet per se veroordeeld moet worden, hoewel de goede zijden ervan aandacht verdienen – óók in de situatie anno nu.

Dr. J. P. Zwemer

Naschrift 23-01-2012:
In het blad Het Goede Leven, de weekeinduitgave van het Friesch Dagblad, stond deze week een artikel ('Sharia is geen oplossing voor de problemen met banken') dat bijna helemaal gaat over de vraag die ik juist voor jullie had beantwoord. Dat vult mijn antwoord perfect aan. 

Dit artikel is beantwoord door

Dr. J. P. Zwemer

• Geboortedatum:
  09-07-1960
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Serooskerke
• Status:
  Actief

26 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven