Achter Calvijn aanlopen

Ik ben op dit moment een boek aan het lezen over Calvijn. Hierin wordt een hele andere kant zichtbaar van hem dan ik altijd gehoord heb. Het blijkt dat Calvijn zelf mensen die het niet met hem eens waren, vervolgde en uit Geneve zette. En hij heeft zelfs mensen tot de doodstraf veroordeeld. Dit had ik toch niet verwacht. Hoe kan men in (rechts) kerkelijk Nederland toch zo achter die man aanlopen? Het is misschien wel een pijnpunt, maar ik zat toch met de vraag.

Hoe kan men achter Calvijn aanlopen? Wat een prachtige vraag. Calvijn zelf zou zeggen: dit is onmogelijk. Onze opdracht is niet achter een theoloog aan te lopen, maar leesbare brieven van de Heere Jezus te zijn. In dit kader is het een teken aan de wand dat Calvijn’ s graf in Geneve onvindbaar is om de reden dat hij geen grafsteen op zijn graf wilde. Calvijn wilde met deze daad voorkomen dat zijn graf een bedevaartsoord zou worden.  Daarmee is het antwoord gegeven: het is onmogelijk om Calvijn te eren en tegelijk achter hem aan te lopen. Hijzelf was wars van persoonsverheerlijking. En als het goed is elke calvinist met hem.

Maar dit is slechts een onderdeel van de vraag. De vraagsteller komt door het lezen van een boek kanten tegen van Calvijn, die nog niet bekend waren en die verontrusten. Voordat ik op de vragen inga, wil ik de vraagsteller wijzen op een werk dat pas is verschenen onder redactie van prof. dr. E. A. De Boer en P. van de Breevaart getiteld "De onbekende Calvijn" (2010, uitgeverij Kok). Op de achterkant staan uitnodigende zaken. "De onbekende Calvijn" is een prikkelend boek vol nieuwe informatie over een reformator van wie we alles al dachten te weten. De bijdragen brengen Calvijn dichterbij als mens, als vriend, als christen. Een aanrader voor wie meer van Calvijn wil weten.

Door vele publicaties rond en in het Calvijnjaar 2010 over de reformator zijn er zaken voor het voetlicht gebracht, die het overdenken waard zijn. Ook kritische vragen hebben hier hun recht. Als we maar niet vergeten wat het doel is van het bestuderen van de geschiedenis. Volgens Van Deursen is dat het recht doen aan mensen die geleefd hebben.

Met dit als bagage in mijn achterhoofd kan ik niet anders dan veel boeken toetsen aan dit criterium. En wat mij opvalt bij velen, is dat de interesse niet ligt bij de persoon die men beschrijft, maar dat men een eigen gekozen doel navolgt. Heel vaak wordt er een raster over de geschiedenis gelegd en wat niet in het keurslijf van de auteur past, wordt bekritiseerd. Dit is een heldere, maar niet altijd even gelukkige methode. Het gevaar dreigt om het verleden te laten buikspreken vanuit het heden. Met de waarden en normen van vandaag wordt de meetlat gehanteerd. Maar de vraag is of iemand uit de context van zijn tijd gelicht kan worden. Er moet altijd een brug geslagen worden tussen het verleden en het heden. Wanneer het heden de maatstaf is, moet men niet vreemd opkijken dat het verleden verkeerd beoordeeld wordt. Een mens in de tijd moet in zijn tijd beoordeeld worden. Wanneer de eigen tijd niet telt, dan is men aan willekeur prijsgegeven. En het gevolg is dat men niet recht kan doen aan de persoon in kwestie.

Waarom deze vooropmerkingen? Die zijn ingegeven door de vraagsteller. Ik citeer:  "het blijkt dat Calvijn zelf mensen die het niet met hem eens waren, vervolgde en uit Geneve zette. En hij heeft zelfs mensen tot de doodstraf veroordeeld." Dit lijkt mij duidelijk een vrucht van het gelezen boek. Een wrange vrucht. Het blijkt altijd weer hoe weinig wij andere mensen kennen en hoe gemakkelijk en snel wij klaar staan met ons oordeel. Want in de bovengeciteerde zinnen zitten nogal wat gebreken.

Calvijn zou mensen hebben vervolgd? Hoe stelt men zich dat voor? Sinds wanneer heeft een dienaar van de kerk der reformatie de macht om iemand te vervolgen? Het vervolgen van mensen is een taak en daad van de staat en niet van de kerk. Wij weten wel van strijd in Geneve en verschil van mening over de betekenis van het evangelie en de doorwerking daarvan in het gewone leven, maar dat is iets anders dan vervolging. Wij weten van de strijd tussen de oude elite in Geneve en de opkomende invloed van de vluchtelingen uit Frankrijk. En daarin zal Calvijn als pastor van de vluchtelingen zeker een rol gespeeld hebben. Maar dat is wat anders dan zelf de macht te bezitten om mensen te verwijderen.

De geschiedenis van de verhouding van kerk en staat in de Nederlanden (republiek en Koninkrijk) heeft een ding duidelijk geleerd: wanneer de kerk en de staat van mening verschilden, won de staat altijd. Dit geldt ook voor het Geneve in de dagen van Calvijn. Niet voor niets is Calvijn een keer uit deze stad verbannen geweest.

Wij kunnen niet anders dan constateren dat Calvijn in de dagen van tegenwerking van de raad van Geneve nauwelijks of geen invloed had en dat hij in de dagen van eensgezindheid bijval kreeg. Wanneer de raad van Geneve iemand uit de stad verwijdert, is dat haar verantwoordelijkheid. En ook wanneer dit op advies van Calvijn en de andere predikanten gebeurde, dan blijft het de verantwoordelijkheid van de raad. De opmerking dat Calvijn mensen vervolgt en uit Geneve zet, is een grove mistekening van wat er gebeurd is.  We kunnen ook gewoon zeggen dat het historisch niet correct is.

Erger is het nog met het tweede citaat. "Hij heeft zelfs mensen tot de doodstraf veroordeeld."  In deze opmerking zitten drie onwaarheden. De eerste is dat Calvijn niet de bevoegdheid heeft om iemand tot de dood te veroordelen. Dit is geen kerkelijke,maar een burgerlijke aangelegenheid. De tweede is dat er gesproken wordt over een meervoud.  De enige mens, waarbij Calvijn als dader van zijn dood genoemd wordt, is Servet. Bij geen enkel ander sterven wordt Calvijn betrokken. Het gaat om één mens en niet om meerderen. De suggestie is historisch onjuist en daarom moreel verwerpelijk.

Maar hoe zit het dan met die ene? Heeft Calvijn daarin een rol gespeeld? Jazeker. In de gedachten van velen is Calvijn veel te ver gegaan in de executie van Servet. Ook wij zijn mensen van onze tijd en wij zijn in Nederland tegen de doodstraf. En wie die uitvoert of propagandeert of verdedigt, wordt met hoon overladen.

Ik wil niet zeggen dat het ombrengen van een mens te verdedigen valt. Ook al is het moorden ook in onze dagen aan de orde van de dag. In onze moderne, 21e eeuwse optiek is de doodstraf een stap te ver. Daarin verschillen wij van de mensen in de 16e eeuw. Want Servet is iemand, die de drie-eenheid van God loochent. En daarmee ondermijnt hij niet alleen een theologisch zeer aangelegen punt, maar vooral de maatschappij. Deze opvatting gold in die dagen als ondermijnend en daardoor gevaarlijk voor de samenleving.

Servet was op doorreis en werd in Geneve herkend en gevangengenomen. Het had ook in een andere stad kunnen gebeuren. Servet was namelijk op de vlucht voor de veroordeling van de bisschoppen. Hij was bang zijn leven te verliezen vanwege zijn opvattingen. Hij deed Geneve aan en zijn reis eindigde daar.  Wat wil ik er mee zeggen? De veroordeling van Servet en daardoor zijn dood, was niet alleen de mening van Calvijn, ook niet alleen van de raad van Geneve, maar deze werd gedeeld door de gehele Westerse christenheid. Het sterven van Servet, hoe betreurenswaardig ook vanuit onze moderne kijk op de dingen, werd in die dagen door allen als een rechtvaardige zaak ervaren.

Wat is dan het belang van Calvijn? We willen niet achter hem aanlopen. Maar we willen hem wel eren. Want hij heeft als vluchteling zijn sporen verdiend. Zijn levenswerk kunnen wij onderverdelen in drie categorieën. Zijn brieven en werken, zijn commentaren en zijn institutie. De laatste is het meest bekend geworden. Het is een handboek bij het Bijbellezen. Het fungeert als een naslagwerk bij het Woord van God. Een leeshulp. Daardoor is het onnodig om bij elke tekst opnieuw de dingen te herhalen, die al in andere verbanden, bij andere teksten gezegd zijn. De Institutie of instructie in het christelijk geloof is dus een eersteklas hulp bij het Bijbellezen. De commentaren zijn uitleg van Gods Woord en vaak een aaneenrijging van preken over het betreffende gedeelte. Daarnaast zijn er de brieven en de geschriften, die ingaan op belangrijke zaken uit  Gods Woord en vaak ook strijdschriften zijn met tegenstanders. Maar de rode draad door al zijn geschriften is het recht doen aan het Woord van God in al zijn rijkdom , diepgang en breedte.

Zo moge het duidelijk zijn dat Calvijn een dienaar van Christus wilde zijn. Met al zijn gaven, talenten, maar ook met zijn zwakten en tekortkomingen mocht hij arbeiden in het Rijk van God. En zo mocht hij velen tot zegen zijn. Want hij verklaarde het Woord. Hij gaf het leven van de gemeente en van de gelovige vorm. Hij hield vast aan het Woord en verkondigde Christus als Zaligmaker.

Zo achten wij Calvijn hoog. Hij mocht zijn een instrument in de hand van de Heere. Er is veel kwaad over hem gesproken. Maar in mijn opinie doen weinigen hem recht. Hij wilde getuige zijn van zijn Heiland. Daardoor mocht hij middelijkerwijs velen tot zaligheid zijn.

De vraagsteller zat met een vraag. Een goede vraag. Een terechte vraag. Waarom hebben wij Calvijn hoog? Is dat niet pijnlijk?  Welnee! Wie goed spreekt van de Heere, verdient onze bijval. Daarmee worden het geen heiligen, maar ze zijn wel getuigen. Wij moeten zuinig zijn op die mensen, die goed van de Heere spreken.

Ds. W. van Weelden

Dit artikel is beantwoord door

Ds. W. van Weelden

• Geboortedatum:
  13-11-1956
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Oud-Alblas
• Status:
  Actief

81 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven