Atheïstische gedachten

Een vraag aan prof. dr. M. J. Paul. Alhoewel ik weet dat het geloof een gave van God is en dat het niet een logisch gevolg is van een verstandelijke redenatie, wil ik -vanwege mijn chronisch atheïstische neigingen- toch deze vraag stellen. Ik hoop dat het antwoord mij zal helpen om Schriftkritiek en twijfel (die vanuit mijn eigen hart opkomen, of mij van buitenaf bereiken en een perfecte bedding blijken te vinden in mijn gemoed) op dit vlak beter af te kunnen weren.

Laatst las ik dat veel Bijbelverhalen zijn ontleend aan andere, veel oudere verhalen van andere volken. Die verhalen zijn in de Bijbel hergebruikt om de Joodse God op te hemelen. Dat was heel gebruikelijk in die tijd; toen was er nog niet de eis van de originaliteit, zoals wij die nu (meer) hebben. Bijvoorbeeld de geschiedenis van een wereldwijde overstroming, waarbij slechts één iemand of een kleine groep het overleeft. Het komt in meerdere oude beschavingen voor. In bijvoorbeeld het Sumerische Gilgamesj-epos, dat veel ouder is dan de Bijbel, heeft die overlevende zelfs, net als Noach, de dieren gered met zijn boot. Maar dan veel eerder dan dat Noach volgens de Bijbel leefde.

Ook het verhaal van Jezus zou grotendeels zijn overgenomen. Maagdelijke geboorten en wonderlijke verwekkingen waren in oudere Griekse en Babylonische verhalen heel normale manieren om iemand belangrijk te maken. De Egyptische god Horus werd geboren uit de maagd Isis, zoals Jezus uit Maria. Dit alles zou dan niet per se betekenen dat Jezus dus niet geleefd heeft (dus ik zoek in deze vraag geen bewijzen dat Jezus bestaan heeft hier op aarde), maar dit alles zou wel bewijzen dat er flink over Hem is gemythologiseerd, waarschijnlijk om het christendom ‘aan de man’ te brengen. Kerkvaders zagen deze overeenkomsten met die oudere heidense godsdiensten ook en zeiden dat het pogingen waren geweest om van tevoren vast verwarring te zaaien onder de mensen, zodat die later niet zouden geloven dat Jezus de zoon van God was. En nu, onder ons als (reformatorische) christenen, hebben we het er überhaupt niet meer over.

Als hier ook maar iets(je) van waar is, dan is de Bijbel niet het onfeilbare Woord van God, maar staat die vol verhalen die tijdens de millennia voor onze jaartelling samen met duizenden vergelijkbare Midden-Oosterse mythen hebben rondgezongen. Ik (of: mijn verstand) heb erg veel moeite met een pratende slang, Jona in een vis, een pratende ezel, een zee die zich splitst, enz. Deze geschiedenissen voelen aan als legendes, mythes of fabels... Dus deze innerlijke aanval van Schriftkritiek vindt nauwe aansluiting op mijn gedachten.

En dat is dus mijn vraag. Is hier ook maar iets(je) van waar? En hoe weet u/ik wat waar is wat deze vraag betreft? Tot slot: dit klinkt als een zakelijke, verstandelijke vraag; en dat is het natuurlijk ook. Maar meer dan mijn verstand verlangt mijn hart naar een antwoord, omdat ik mijn atheïstische gedachten en mijzelf zo moe ben. 

Hartelijke groet, een vrouw.

Beste vraagsteller,

We leven in een tijd waarin we heel gemakkelijk met een veelheid aan opvattingen te maken krijgen. Des te belangrijker is het wat we raadplegen en tot ons nemen! Je schrijft “Laatst las ik dat veel Bijbelverhalen zijn ontleend aan andere, veel oudere verhalen van andere volken.” Dat roept bij mij de vraag op: Wat heb je gelezen? En waarom lees je zulke boeken en artikelen? Dat ze niet objectief zijn, blijkt wel uit de volgende zin “om de Joodse God op te hemelen.”
 
Wanneer je gevoelig bent voor allerlei vormen van Schriftkritiek, is het ronduit onverstandig om zulke lectuur te lezen. Je kunt niet steeds vergif innemen en verwachten dat je gezond blijft. Onthouding of tegengif is dan noodzakelijk!

Als je om wat voor reden dan toch zulke boeken moet lezen (bijvoorbeeld vanwege studie), is het echt nodig wetenschappelijk afstand te bewaren. Er wordt heel veel beweerd, maar de bewijslast is -zeker bij aanvallen op het christelijk geloof- vaak slecht onderbouwd. 

De voorbeelden die je noemt, zijn alle bekend. En ook zijn er in de loop der eeuwen zeer veel publicaties verschenen met tegenargumenten. Helaas lees ik niet dat je daarnaar op zoek bent en dat je door hoor- en wederhoor probeert een evenwichtig antwoord te vinden. Waarom niet? Mooi dat je hier, in de Vragenrubriek, de vraag stelt, maar er is veel meer nodig.

Je noemt de datering van geschriften. Mijn vraag is: op basis waarvan zijn die geschriften gedateerd? En welke oudere tradities staan daarin? Wat zijn de overeenkomsten en wat zijn de verschillen? Toegepast op het boek Genesis: dat moet ontstaan zijn na het leven van Jozef dat in het slot beschreven staat. Velen denken dat Mozes (rond 1400 v. Chr.) het boek samengesteld heeft, terwijl Schriftkritische geleerden het boek veel later dateren. In het boek Genesis staat de grote vloed (zondvloed) beschreven. Hoe oud is die beschrijving? Dat weten we niet. Het is duidelijk dat het boek Genesis heel oude overleveringen heeft opgenomen (zie bijvoorbeeld Genesis 14 met de latere verduidelijkingen van de namen). Conclusie: ongeacht de datering van Genesis weten wij niet hoe oud de beschrijving van Genesis 6-9 is.

Er zijn ook andere overleveringen van de vloed in het Midden-Oosten, zoals het Gilgamesj-epos. Dat wordt eerder dan Mozes gedateerd, maar wat zegt dat? Een inhoudelijke vergelijking maakt duidelijk dat er enige overeenkomsten, maar ook zeer grote verschillen zijn. Directe ontlening is daarom uitgesloten.

In een officiële publicatie van het Gilgamesj-epos wordt verondersteld dat de held waarschijnlijk leefde in de 27e eeuw v.Chr. Dat is inderdaad eerder dan Noach, die volgens de Hebreeuwse tekst rond de 24e eeuw v. Chr. leefde, maar de Septuaginta heeft andere getallen en dan leefde Noach bijna duizend jaar eerder.

Mij lijkt het meest aannemelijk dat beide (en nog meer andere) overleveringen teruggaan op dezelfde wereldwijde gebeurtenis en dat in de loop der tijd diverse vervormingen van de oorspronkelijke geschiedenis optraden. Kortom: het veronderstelde hergebruik is niet aantoonbaar en zelfs onwaarschijnlijk.

Je schrijft over “eis van de originaliteit.” Ik vermoed dat je eerder iets als copyright bedoelt. Het is waar dat verhalen aangepast konden worden, maar de meeste auteurs vergeten dat er ook officieel aanvaarde teksten waren die niet meer veranderd mochten worden. Dat geldt voor verdragen, wetsteksten en ook voor teksten die canoniek verklaard werden.

Dan het Nieuwe Testament. Is het verhaal van Jezus grotendeels overgenomen? Welnee, daarvoor zijn de verschillen veel te groot. Er zijn zeker boeken waarin overname aangenomen wordt, maar zorgvuldig onderzoek laat zien dat dit niet klopt. Zie het boek van Jacob van Bruggen, “Christus op aarde. Zijn levensbeschrijving door leerlingen en tijdgenoten”. Hij geeft een overzicht van allerlei opvattingen en verdedigt de beschrijving die door de evangelisten gegeven wordt.

Zelf ben ik al meer dan veertig jaar bezig met deze en soortgelijke vragen. Vanuit die ervaring heb ik in allerlei publicaties aandacht gegeven aan de Schriftkritiek. Veel daarvan is verwerkt in de twaalfdelige Studiebijbel Oude Testament (2004-2015). In de digitale editie worden de gegevens voortdurend geactualiseerd met verwijzing naar nieuwe publicaties (www.studiebijbel.nl). Tevens zijn er zeer veel apologetische publicaties. Zie het overzicht en.wikipedia.org/wiki/Christian_apologetics en de publicaties en.wikipedia.org/wiki/List_of_Christian_apologetic_works.

In het Nederlands zijn ook publicaties beschikbaar, bijvoorbeeld Rob van de Weghe. “Gefundeerd geloof. Zinnige argumenten om christen te zijn” (2008) en H.A. Bakker, M.J. Kater en W. van Vlastuin (red.), “Verantwoord geloof. Handboek Christelijke Apologetiek” (2014).

Zo te lezen heb je niet alleen intellectuele twijfels. Het is belangrijk om over de genoemde aanvechtingen te spreken met andere christenen. Dat kan op allerlei kringen en cursussen, zoals geloofsverdediging.nl en bijeenkomsten van het Logos Instituut. Diverse christelijke studentverenigingen hebben kringen over de verhouding geloof en wetenschap. Tevens zijn er oud-studenten die doorgaan met zulke kringen.

Wie zich als christen verdiept in ongeloofstheorieën krijgt altijd met aanvechtingen te maken. Het is een persoonlijke keuze om wel of niet verder te gaan met het lezen van zulke lectuur. Van groot belang is het gebed om de leiding van Gods Geest, zodat we geen dwaalwegen inslaan. We hebben nodig dat Hij ons beschermt. Tevens is het onze verantwoordelijkheid de theorieën grondig te toetsen. Het betekent veel extra literatuur lezen, met als gevolg dat je al gauw de dubbele tijd moet investeren om staande te blijven. Wat is het je waard?

Prof. dr. M. J. Paul

Dit artikel is beantwoord door

prof. dr. M.J. Paul

• Geboortedatum:
  13-03-1955
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Oegstgeest
• Status:
  Actief

262 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven