Vraag
Ik ben zelf christen en lang werkzaam geweest in de neurologie. Uit wetenschappelijk onderzoek is gebleken dat gedrag ontstaat door een directe impuls vanuit de hersenen en na een tiende seconde de mens hierop reageert. Kortom, de mens heeft geen vrije wil, want het brein is de baas. Hoe wordt dit verklaard vanuit het geloof. Bestuurt God dan ons brein?
Antwoord
Beste vraagsteller,
Je vraag deed mij denken aan een boek van prof. Dick Swaab, “Wij zijn ons brein” (2010). Swaab beantwoordt in dit boek niet alleen vragen over het brein, maar bespreekt ook allerlei andere vraagstukken over wat onze persoonlijkheid wezenlijk uitmaakt. Het is een feitelijk een uitwerking van de uitspraak die de Franse filosoof Descartes al zo’n vier eeuwen geleden deed: “Ik denk, dus ik ben.” Vanuit dit uitgangspunt redenerend is onze moraal een uitloper van evolutionair ontstane empathie, de vrije wil is een illusie en je identiteit -wie ben je?- ontleen je waaraan? Aan je brein natuurlijk.
Wij bestaan wetenschappelijk gezien 80 procent uit water, bijeengehouden door botten en vlees, omhuld door een velletje. Onze bewegingen en beslissingen worden bestuurd vanuit ons brein, waar allerlei chemische reacties in plaatsvinden die dan weer tot potentiaalverschillen (en daardoor tot elektrische stromen) leiden. Deze stroompjes zorgen voor spiersamentrekkingen, etc, etc. Daaruit concludeert de op de materie gerichte wetenschapper dat ons wezen, onze identiteit en ons bestaan, ons hele IK, bepaald wordt door ons brein.
Er is op deze denkwijze nogal wat af te dingen; het boek van Swaab heeft naast veel lovende kritieken ook nogal wat kritische besprekingen gehad en heeft aanleiding gegeven tot diverse wetenschappelijke discussies.
In die discussies komt ook het punt aan de orde wat je in je vraag aanhaalt, namelijk dat er al een tiende seconde hersenactiviteit is voordat een mens een bepaald gedrag vertoont. Maar het feit dat er hersenactiviteit wordt gezien vòòrdat de persoon zich bewust wordt van zijn keuze, betekent nog niet dat die hersenactiviteit de óórzaak is van die beslissing. Veel meer is er voor te zeggen dat alle eerder opgedane ervaringen, samen met machten en krachten die invloed op ons hebben, zorgen voor onbewuste sturing van ons willen en de keuzes die wij maken. Dat pleit er voor om goed te kiezen door wie of wat je beïnvloed wilt worden.
Om te weten wat de kern van ons bestaan uitmaakt is het verhelderend om na te gaan wat ‘leven’ is. Een levend mens vertoont een aantal belangrijke levensfuncties, waarvan de belangrijkste zijn: de longen halen adem, het hart klopt en de hersenen ‘werken’, er is sprake van hersenactiviteit, gemeten door een EEG. Bij overlijden vallen een of meer van deze functies uit. Als iemand overlijdt, spreken wij wel van het uitblazen van de laatste adem; op sterfbedden is dit het aangrijpende moment als een geliefde hoorbaar en zichtbaar met een laatste zucht ‘de geest geeft’. Ook als het hart niet meer klopt constateren we dat de dood is ingetreden; tegenwoordig echter kan een lichaam met beademingsapparatuur en pompen die de hartfunctie overnemen lang ‘in leven’ worden gehouden. Bij afwezigheid van de elektrische stroompjes in de hersenen wordt de patiënt hersendood verklaard.
Zonder zuurstof is er geen leven mogelijk en als de ademhaling stokt of als het hart niet meer klopt, komt die noodzakelijke zuurstof niet meer bij de belangrijke organen. Onze hersenen hebben een zuurstofvoorraad van ongeveer drie minuten, dus bij hartritmestoornissen of ademhalingsproblemen kan het lichaam na enige tijd wel weer ‘tot leven’ komen. Onze hersenen besturen onze spierbewegingen, maar de essentiële spierbeweging van de hartspier is een zogenaamd autonoom proces. De ademhaling kunnen wij met onze hersenen beïnvloeden (adem inhouden of juist eens diep ademhalen), maar als zodanig is ademen een proces waarbij wij niet hoeven na te denken. De ademhaling is daarom een zgn semi-autonoom proces.
Dus wat bepaalt ons bestaan? Onze adem, ons hart of onze hersenen? Of alle drie samen, maar in welke verhouding dan? Je ziet wel, het is niet zo eenvoudig om hier een antwoord op te geven.
Het wordt tijd om te luisteren naar wat de Bijbel hierover zegt. De Bijbel spreekt over vlees en geest, over lichaam en ziel, over hoofd en hart. Wij zijn meer dan onze hersenen, meer dan ons lichaam.
Wij leren uit de Bijbel dat het leven niet wordt bepaald door de materie: Adam werd gevormd uit de aarde, maar hij ontving het leven uit de adem van God die Hij in zijn neusgaten blies (Genesis 2:7; ik raad je aan deze en de verder hieronder genoemde teksten uit de Bijbel en het verband waar ze in staan zelf verder te onderzoeken!).
Juist die adem Gods maakt het verschil! Als we daarover nadenken, dan komt er een nieuw element bij de bespreking van al deze vragen. Een element wat de materialistische wetenschapper niet benoemen kan. En dat is verwondering. Verwondering over de leven scheppende God Die ons geest en adem heeft gegeven. Als we dit verstaan en bewonderen, kunnen we ook geloven (weten en vertrouwen) wat het hoofddoel is van ons bestaan, onze bestemming. Want die adem, die we van God gekregen hebben, vraagt Hij nu weer van ons terug: “Alles wat adem heeft, love de Heere!” Als we daar iets van mogen kennen en in de praktijk brengen, komen we tot onze bestemming (vraag 1 van de kleine catechismus van Westminster. Vraag: Wat is het hoofddoel van de mens? Antwoord om God te verheerlijken en ons voor eeuwig in Hem te verheugen). En met dat doel hebben we ook de klankkast gekregen om met Zijn adem God te loven. Die klankkast is ons lichaam, dat ik zojuist wat oneerbiedig/versimpeld weergaf als een zakje met vlees en botten en een ingenieus neurosysteem met chemische reacties en signalen en elektrische stroompjes. Dat alles is het wonderlijk instrument wat God ons gaf, wat we nodig hebben om onze adem in trilling te brengen en tot welluidende klanken om te vormen tot Zijn lof:
“Al wat geest en adem heeft
looft den HEER’ Die eeuwig leeft” (Psalm 150)
Maar let goed op: ons lichaam, onze longen, onze hersenen zijn een instrument, een middel, maar niet de bron of de oorzaak ervan dat wij God loven. Want hoe zit het nu met de vrije wil? En bestuurt God ons brein?
Ik kan in dit antwoord het onderwerp van de vrije wil niet in de volle diepte behandelen. Maar voortbordurend op het bovenstaande kan ik er -in verwondering- wel wat van schilderen.
Wij hebben geen vrije wil. Hoe kun je dat ook verwachten van een hoopje levenloze botten (Ezechiël 37). Het wonder is ook hier dat God Zelf geeft wat hij van die dode botten vraagt. Hoe doet Hij dat? Met dat Hij leven geeft, geeft Hij ons ook verantwoordelijkheid. Een grote gave brengt grote verantwoordelijkheid met zich mee. Want God geeft de adem van het leven en omdat Hij dat heeft gegeven, heeft Hij er recht op dat wij Hem onze (Zijn!) adem teruggeven. Dan ga je willen wat Hij wil, vrij-willig en met vreugde, want er is vreugde in Zijn dienst, een vreugde, die alle verstand te boven gaat (Filippenzen 4:7) Meer dan ons brein dus!
En ja: God bestuurt ons brein. Hoe weten we dat? Uit Schriftplaatsen als Spreuken 16:9, Spreuken 21:1, Exodus 36:1, Hebreeën 8:10 en meer. Maar je moet dat niet mechanisch verstaan alsof wij stokken of blokken in Gods hand zouden zijn (Dordtse Leerregels 3/4, 16); de Heere maakt ons eenswillend met Zijn wil (Psalm 110:1, Psalm 119:34).
Ik besef dat ik je geen antwoord heb gegeven waarmee je een eenvoudige optelsom kunt maken en sluitend, verstandelijk kunt concluderen hoe het allemaal zit. Daar is je vraag te complex voor om in enkele woorden te kunnen samenvatten. Maar een ding is hopelijk duidelijk geworden: wij zijn veel meer dan ons brein en ons brein is niet die autonome bron die ons leven bepaalt of bestuurt.
Ik wilde je ervan overtuigen dat de bron van het leven buiten onszelf ligt en daarom heb ik je willen meenemen in de verwondering over die Grote God, de Schepper aller dingen. Het is bevrijdend om hiervan te zingen; dat kun je bijvoorbeeld doen met Psalm 8 waarin de Heere wordt bezongen in zijn scheppingsmacht: “O, HEERE, onze Heere, hoe heerlijk is Uw Naam op de ganse aarde!” Of ook heel eenvoudig met een bekend kinderlied (want wij moeten worden als een kind):
God die alles maakte,
de lucht en 't zonlicht blij,
de hemel, zee en aarde,
zorgt ook voor mij.
God die 't gras gemaakt heeft,
de bloemen in de wei,
de bomen, vruchten, vogels,
zorgt ook voor mij.
God die alles maakte,
de maan, de sterrenrij,
als duist're wolken komen,
zorgt steeds voor mij.
Ook voor jou? Ook voor jou! Om Christus wil (en niet de ‘wil’ van ons brein), door het geloof. Geloven doe je met je hart èn met je verstand (1 Korinthe 14:14-15)
Gode bevolen!
J. P. van den Brink
Naschrift van dhr. van den Brink op 3 november 2021:
In dit antwoord had een verwijzing naar het werk van Prof. Aleman niet mogen ontbreken. Ik citeer uit een samenvatting van zijn boek “Je brein de baas”, Atlas Contact, 2017.
“In “Je brein de baas” neemt neuropsycholoog André Aleman het op voor het bewuste denken. Onderzoek heeft eerder aangetoond dat juist onbewuste processen in ons brein een grote invloed kunnen hebben op ons gedrag. Daardoor zijn veel wetenschappers de rol van bewust denken gaan bagatelliseren: het heeft volgens hen slechts een gering effect op ons doen en laten. Dat betekent dat er van een vrije wil ook geen sprake kan zijn. In dit boek horen we een heel ander geluid: Aleman laat aan de hand van de nieuwste inzichten uit de hersenwetenschap zien dat het menselijk bewustzijn wel degelijk ons gedrag stuurt. Wat je doet en wie je bent, heeft veel te maken met wat je denkt en wilt. Sterker nog, we kunnen bewust ons eigen denken en doen beïnvloeden om onze doelen te bereiken. Hoewel onbewuste processen zeker een rol spelen, laat Aleman zien dat bewust denken die onbewuste processen in goede banen kan leiden. Mindfulness en spiritualiteit kunnen daarbij behulpzaam zijn. Het feit dat ons brein "bezield' is, maakt ons uniek. “
N.a.v. dit boek is prof. Aleman geïnterviewd in het RD.
De moeite waard is ook een video-les op de site “Weet wat je gelooft” van de Theologische Universiteit Kampen. In de video zie je prof. Aleman; hij gebruikt een presentatie die je separaat kunt openen als PDF.
In het RD-artikel en in de video vind je ook een verwijzing naar en een antwoord op het onderzoek (waar in de vraag aan gerefereerd werd) van de neurowetenschapper Benjamin Libet dat aan bewuste handelingen een meetbare hersenactiviteit vooraf gaat.
Dit artikel is beantwoord door
J.P. van den Brink
- Geboortedatum:10-06-1960
- Kerkelijke gezindte:Gereformeerde Gemeenten
- Woon/standplaats:Eindhoven
- Status:Inactief
