Griekse Septuaginta of Masoretische Hebreeuwse Oude Testament

Was het Grieks een taal dat in de tijd van de Heere Jezus door alle lagen van de bevolking gesproken werd? Dus niet alleen in de wetenschap maar ook door ‘mbo’ers’, om het zo maar uit te drukken. Ik was hierover in gebed toen het tot me doordrong dat Petrus, een visser, ook Grieks sprak, wat mij doet vermoeden dat het een taal was die door iedereen gesproken werd. Ik ben hiermee bezig omdat ik aan het onderzoeken ben of de Septuagint een betrouwbaardere vertaling is dan de Masoretische Hebreeuwse Oude Testament.

Beste vraagsteller,

1. Hartelijk dank voor je vraag. Op het eerste gezicht lijkt je vraag puur een nieuwsgierigheid te zijn, maar aan het eind geef je aan dat je vraag onderdeel is van een groter gedachteproces, namelijk de vraag of de Griekse Septuaginta (een oude Griekse vertaling van het Hebreeuwse Oude Testament) een betrouwbaardere tekst biedt dan de Hebreeuwse Masoretische tekst. Ik neem beide maar als vraag mee in de beantwoording. Tegelijkertijd moet ik zeggen dat je vragen niet gemakkelijk te beantwoorden zijn, omdat we het hebben over pakweg 2000 jaar geleden.

2. Allereerst over hoe het zit met de kennis van het Grieks in de tijd van de Heere Jezus en je vraag of het Grieks door alle lagen van de bevolking werd gesproken. Bij de beantwoording van deze vraag moeten we twee dingen in kaart proberen te brengen: 1. hoe zat het met het onderwijs in het Grieks en 2. hoe zat het met de mondelinge overdracht van het Grieks buiten het onderwijs om; bijvoorbeeld door handelscontacten. Wat het eerste betreft kun je denk zeggen dat je in alle grote steden in Griekenland, Klein Azië (= Turkije), Israël en Egypte Grieks kon leren in een Gymnasium. Hier kregen leerlingen les in Grieks, Griekse literatuur (met name Homerus) en Griekse filosofie. Echter van dit onderwijs weten we dat het met name voor de rijkere laag van de bevolking bereikbaar was. Waarschijnlijk stond het voor de gewone arbeider ver van zijn bed. Tegelijkertijd was Grieks de internationale taal van die tijd (zoals het Engels dat nu is). Dit betekent dat de meeste formele communicatie van de dorpen en steden met de overheden in het Grieks ging (alleen de directe communicatie van de overheden met Rome ging waarschijnlijk in het Latijn). In Egypte zijn veel formele documenten uit de tijd van Jezus gevonden in het Grieks. Uit alles blijkt dat dit de overheidstaal was. Dit betekent dat wie lezen kon, zeker ook met het Grieks in aanraking kwam en uitgedaagd werd om ook dat te kunnen lezen (wanneer je bijvoorbeeld had leren lezen in het Hebreeuws of Aramees).

3. Een belangrijke vraag is dan natuurlijk hoeveel mensen konden lezen en schrijven. Schattingen lopen uiteen van 3-15 procent. Dus zelfs wanneer we het hoog inschatten betreft het maar een klein deel van de bevolking. Een andere vraag is echter wie Grieks konden verstaan en spreken. Naar alle waarschijnlijkheid is dit aantal aanzienlijk groter dan de mensen die ook in het Grieks konden lezen en schrijven. In ieder geval waren er twee terreinen waarop het kunnen spreken van Grieks onontbeerlijk was: de overheid en de (internationale) handel. Bovendien leefden veel Grieks sprekenden in met name de grotere steden, zodat kennis van het Grieks voor mensen in de buurt een pré was voor communicatie met deze mensen.

4. Hoe ziet het plaatje er dan ongeveer uit? Naar mijn gevoel kun je er ongeveer van uitgaan dat 1 op de 10 mensen uit de omgeving van Jezus Grieks kon lezen en dat toch zeker de helft van de mensen zich verstaanbaar kon maken in het Grieks. Aangezien Jezus in Galilea is opgegroeid (met in de buurt veel Griekstalige steden), ga ik er vanuit dat Jezus op zijn minst basiskennis had van het Grieks en daar ook wanneer nodig gebruik van maakte (bijvoorbeeld in gesprek met Pilatus en andere Romeinen). Tegelijkertijd moet worden opgemerkt dat de onderlinge taal onder Joden Aramees was en mogelijk ook een beetje Hebreeuws. Dus konden ‘mbo’ers’ ook Grieks? Dat hing af van waar je werkte en van het type werk. Werkte je veel met Grieks sprekende mensen, dan kon je er niet onderuit en leerde je het vanzelf. Had je niet tot nauwelijks met Grieks sprekende mensen te maken, dan sprak je de taal niet.

5. Een leuke vraag is of Petrus ook Grieks kon spreken. In je vraag ga je ervan uit dat hij dat kon. Echter volgens Papias kon Petrus géén Grieks en moest hij voortdurend gebruik maken van een tolk. Toen Petrus in Rome verbleef heette deze tolk volgens Papias Markus. Of Papias hierin gelijk heeft (hij schreef rond 100 n. Chr.) weet ik niet. In ieder geval laat het zien dat het kennelijk toentertijd gebruikelijk/mogelijk was om van een tolk gebruik te maken en ook is duidelijk dat niet iedereen uit Israël Grieks kon.

6. Belangrijker is dat je in je vraag de kennis van het Grieks in de tijd van Jezus lijkt te koppelen aan de betrouwbaarheid van de Septuaginta al dan niet. Ik moet echter met klem zeggen dat je dat verband niet kunt leggen. Zelfs niet wanneer je met zekerheid zou kunnen aantonen dat Jezus Grieks sprak. De Septuaginta is een Griekse vertaling van het Oude Testament die ergens tussen 300 en 50 voor Christus is gemaakt. De boeken van Mozes zijn waarschijnlijk het eerste vertaald en daarna de andere boeken. Deze vertaling vindt zijn oorsprong in de Joodse gemeenschap in Alexandrië, waar in deze periode ongeveer 100.000 Joden woonden. Omdat de kennis van het Hebreeuws in deze gemeenschap sterk afnam, kwam er behoefte aan een Griekse vertaling, die dus over een langere periode is gemaakt. De kwaliteit en de gevolgde vertaalprincipes verschillen onderling per boek. De boeken van Mozes zijn bijvoorbeeld heel precies vertaald, terwijl Jesaja heel vrij is vertaald met tal van ‘actuele’ interpretaties van de tekst in de vertaling.

7. De waardering van de Septuaginta kan dus niet afhangen van de vraag of in de tijd van Jezus door de Joden in Israël Grieks werd gesproken. Het kan ook niet afhangen van het gegeven dat de Septuaginta eeuwenlang onderdeel is geweest van de Griekse Christelijke Bijbel. (Het feit dat de Septuaginta ‘gekaapt’ werd door de christenen, betekende voor het Jodendom dat men de Septuaginta in de eerste eeuwen na Christus losliet.) Dat iets lang als betrouwbaar beschouwd is, zegt niet dat het ook het beste is wat we hebben. Andersom kunnen we ook niet van de Masoretische tekst zeggen dat deze zondermeer de beste tekst bevat. Ook deze tekst heeft een overleveringsgeschiedenis van eeuwen, waarin dingen mis konden gaan en ook gegaan zijn. 

8. Naar mijn overtuiging was de Masoretische tekst (zonder klinkers) een tekst die in de tijd van Jezus bekend was, maar niet automatisch voor iedereen gezaghebbend en ook niet per definitie de beste. In Qumran zijn bijvoorbeeld handschriften van het Oude Testament gevonden met een tekst die op allerlei details afwijkt van de Masoretische tekst. Dit geeft de indruk dat er of in de tijd van Jezus niet zo gelet werd op het hebben van een precieze uniforme tekst, of dat er verschillende teksten naast elkaar bestonden. 

9. Wat in ieder geval duidelijk is, is dat we soms in de Septuaginta dingen vinden die de indruk geven dat de Hebreeuwse tekst die gebruikt is voor de vertaling ouder was dan die van de Masoretische tekst. Soms komen we echter ook dingen in de Septuaginta tegen, die duidelijk een aanpassing/verbetering van de Masoretische tekst zijn. De beste tekst vinden we dus niet in de Masoretische tekst of in de Septuaginta, maar in een kundige vergelijking van beide. De kunst van het vaststellen van de beste tekst is een vak dat buitengewoon specialistische kennis vereist. Ik laat dat hier dan ook verder rusten.

10. De vraag die resteert is wat we hiermee moeten. Zijn we dan voor de beste tekst afhankelijk van bekwame wetenschappers? Hebben we onszelf dan altijd voor de gek gehouden met een vertaling van de Masoretische tekst, omdat de Septuaginta soms beter is? Laat ik daar het volgende van zeggen:

1. Een keuze voor de Septuaginta ter vervanging van de Masoretische tekst lijkt mij een onzinnige keuze, omdat de Septuaginta hoe dan ook een vertaling is van een tekst die veel op die van de Masoretische tekst lijkt. Bovendien kun je in een vertaling nooit helemaal precies de bedoeling van de auteurs weergeven.

2. De Masoretische tekst is goed, maar moet soms worden verbeterd op het moment dat blijkt dat de Septuaginta of Qumranrollen een betere tekst blijken te hebben (dit gebeurt in goede moderne vertalingen). 

3. We moeten ons niet al te zeer van slag laten brengen door het feit dat er verschillen tussen de Masoretische tekst en de Septuaginta bestaan. Hoewel sommige details de exegese beïnvloeden, kunnen we niet zeggen dat in de Masoretische tekst een andere God Die anders handelt naar voren komt dan in de Septuaginta. Beide zijn het getuigenis dat God aan Israël en later ook aan de heidenen heeft gegeven. Laten we daar vooral dankbaar voor zijn. Echter de beste keuze lijkt mij een verstandig gebruik van de Masoretische tekst, met aandacht voor de Septuaginta. 

NB. De Masoretische tekst is géén vertaling (zoals je in je vraag lijkt te suggereren), maar biedt de tekst van de Bijbelboeken in de taal waarin deze geschreven zijn. Deze tekst ligt daarmee per definitie dichter bij de oorspronkelijke vorm van de tekst dan vertalingen.

Een hartelijke groet,
Kand. E. Boogert

Dit artikel is beantwoord door

kand. E. Boogert

• Geboortedatum:
  18-05-1989
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Driebruggen
• Status:
  Actief

21 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven