Blij met kennis en schaamte

Wij lezen in het paradijsverhaal dat Adam en Eva waren geschapen zonder een geweten -want geen kennis van goed en kwaad- en zonder schaamte. Dit zijn eigenschappen die de mens heeft verworven na de zondeval. Mijn vraag aan u is nu, mogen we blij zijn met kennis van goed en kwaad (het geweten), want dit is een Goddelijke eigenschap en mogen we blij zijn met de schaamte? Dit zijn twee eigenschappen waarin we o.a. verschillen van de dieren en volgens het bijbelverhaal hebben verworven na en wellicht dankzij de zondeval. God zei na de zondeval tegen zijn engelen: “Zie de mens, zij zijn geworden zoals wij.” Zouden er zonder zondeval geen mensen geweest zijn en enkel hoogbegaafde wezens, schaamteloos en zonder geweten?

1. De vraag is duidelijk niet vrij van speculatie en van vooronderstellingen. Maar dat mag niet verhinderen om te proberen wat helderheid te verschaffen.

2. Eerst een formele opmerking vooraf. Waarom wordt tot tweemaal toe het woord “verhaal” gebruikt? Er zijn (1) feiten, er is (2) een verslag van wat er gebeurd is: de geschiedenis, en er is (3) een verhaal (al dan niet waar). Het wordt meer en meer mode, ook bij theologen, de Heilige Schrift als een verzameling verhalen te zien. Al dan niet waar, maar wel met een (niet de) boodschap. Met die mode wil ik niet meegaan en hopelijk bedoelt de vraagsteller het ook niet zo.

3. De tweede opmerking betreft het gebruik van het woord geweten. In ons spraakgebruik en ook in het gebruik van het woord in de Bijbel kan het verschillende betekenissen hebben. Wanneer men kiest voor één verklaring en dan van daaruit gaat redeneren, kan dat leiden tot verwarring. Vergelijk dit met het woord verbond, dat in de Bijbel ook meerdere en verschillende betekenissen heeft en tot hevige disputen heeft geleid.

4. Het geweten duidt in zijn algemeenheid bij mensen het innerlijk besef van goed en kwaad aan. Hadden Adam en Eva dat in het paradijs soms niet? Had God hen naast zijn vele goede gaven niet uitdrukkelijk verboden van die ene boom te eten? Eva wist dat en sprak het ook uit in haar ontmoeting met de verleider. Ze heeft geweten wat goed en wat verkeerd was.

5. Eva wist dus wel dat eten van die boom verkeerd was en niet mocht. Dat heeft ze geweten. Ze wist echter vóór dat ze van de vrucht at, nog niet van de ervaring en de inhoud en de omvang van het kwaad. Ze wist nog niet wat schaamte en verberging voor God inhield. Er is geen enkele reden blij te zijn met die ervaring. De ervaring van de naaktheid laat zien dat door de zonde ook de verhoudingen in het huwelijk zijn verstoord. Ook dit lijkt me niet iets om blij over te zijn. 

6. Toch liet God het gebeuren. Dit even terzijde. Dat is de consequentie van de schepping van mensen. God heeft geen voorgeprogrammeerde robots in de paradijstuin neergezet. Hij wil in liefde en vrijwillig en uit dankbaarheid gediend worden. Toen en nu. Dat is wat anders dan een wereld met hoogbegaafde, robotachtige wezens, schaamteloos en zonder verantwoordelijkheid en geweten.

7. Ik zou, anders dan in de vraag, niet willen stellen dat het geweten een Goddelijke eigenschap is. In het Oude Testament komt het woord geweten niet voor. De zaak zelf wel. In het Nieuwe Testament wordt het Griekse woord suneidesis twee-en-dertig keer vermeld, als menselijke eigenschap. In de Statenvertaling is dit woord vertaald door consciëntie, letterlijk mede-weten. In het ideale geval is dat een medeweten met de hoogste wetgever, God. Maar vaak wordt het geweten een medeweten met regels en gewoontes uit eigen cultuur, uit een andere godsdienst of met eigen opvattingen. Het geweten kan kwaad, verduisterd, onrein en besmet zijn (o.a. Titus 1:15) en is dat ook dikwijls. Het is geen door God ingeschapen feilloos instrument of kompas. Wanneer de Heidelbergse Catechismus (Zondag 2) vraagt waardoor we onze zonde kennen wordt niet verwezen naar ons geweten, maar naar de wet van God. Ook in de tien plaatsen in de Drie Formulieren van Enigheid, waar de consciëntie wordt genoemd, duidt het op een menselijke feilbare eigenschap.

8. Wanneer dus iemand zegt dat hij zich door zijn geweten laat leiden, of dat hij ergens een goed geweten bij heeft, of dat hij naar eer en geweten heeft gehandeld, dan is dat nog helemaal geen garantie dat al zijn gedachten, woorden en daden naar de wil en bedoeling van God zijn.  

9. Er is tenslotte nog een waarschuwing nodig voor het gevaar wanneer we denken op ons geweten te kunnen vertrouwen. Stel dat we inderdaad met een goed geweten menen alle inzettingen en geboden van God te volgen. Zijn we dan en daardoor rechtvaardig? Nee immers, we worden alleen door het werk van Christus rechtvaardig gerekend en gemaakt, voor zover dat door geloof wordt aanvaard.

Ds. J. J. Tigchelaar

Dit artikel is beantwoord door

Ds. J.J. Tigchelaar

• Geboortedatum:
  05-12-1931
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Putten
• Status:
  Actief

130 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven