Gesprek met Nicodemus

Aan prof. M. J. Paul: In Johannes 3 spreekt Jezus met Nicodemus over de doop en wedergeboorte. Jezus vraagt Zich in vers 10 verbaasd af dat Nicodemus van deze dingen niet op de hoogte is. Dat impliceert dat wedergeboorte en doop bekend waren voordat Jezus op aarde kwam.

Nu heb ik wel het e.e.a. over de Mikwe en wedergeboorte gelezen, wat ook nu nog door de Joden wordt geleerd. Maar waar kunnen wij dit in het eerste testament terugvinden? De term wedergeboorte komt daar nog niet in voor, maar was blijkbaar toch niet onbekend in die tijd. Was dit wellicht iets wat in de mondelinge overlevering werd geleerd?

Beste vraagsteller,

Nicodemus komt als Joodse rabbi, behorend bij de stroming van de Farizeeën, naar Jezus toe en begroet Hem positief. Dit blijkt uit het collegiale ‘rabbi’ en uit de erkenning dat God met Hem is, zoals blijkt uit de wonderen (vers 2). In het volgende vers is sprake van het opnieuw geboren worden. Zoals vaak het geval is in de weergaven in het Evangelie naar Johannes, zijn de gesprekken voor ons moeilijk te volgen. Dat heeft onder andere te maken met het feit dat slechts enkele uitspraken vermeld worden, terwijl het gesprek mogelijk enige uren heeft geduurd. Tevens legt Johannes door deze weergaven de nadruk op het feit dat er zoveel misverstanden waren rond de komst van Jezus. 

Het woord ‘opnieuw’ (anothen) bij ‘geboren worden’ (in vers 3 en 7) kan ook de betekenis ‘van boven’ hebben (zie 3:31; 19:11, 23). Bij ‘van boven’ is vooral het goddelijke ingrijpen bedoeld. Zonder Gods werk in iemand zal hij/zij het Koninkrijk van God niet zien. Dat lijkt ook op de uitspraak in het eerste hoofdstuk: allen die Christus aangenomen hebben, heeft Hij macht gegeven kinderen van God te worden. Dat zijn mensen die niet uit de wil van een man, maar uit God geboren zijn (1:12-13). Blijkbaar is Gods ingrijpen nodig om een kind van God te worden en om deel te hebben aan het Koninkrijk. Dat moet Nicodemus toch weten. Hij kent de Schriften en herhaaldelijk blijkt daar dat Israël ongelovig is. Toch grijpt God steeds weer in, bijvoorbeeld door een ander hart te schenken, door een nieuwe geest te geven, of door reiniging met water (bijv. Ezech. 36:25-27). 

Om op de gestelde vraag in te gaan: het is niet zinvol om het woord ‘wedergeboorte’ in het Oude Testament op te zoeken, maar de zaak van Gods handelen zelf is bekend. Dat blijkt ook wel uit Jezus’ volgende woorden, over water en Geest (vers 5). Het water verwijst naar de reiniging en het werk van de Geest is nodig voor vernieuwing. Denk ook aan het werk van de Geest om de dode beenderen tot leven te brengen (Ezech. 37). Even later vraagt Nicodemus hoe deze dingen kunnen gebeuren (vers 9). Op dat punt brengt Jezus ter sprake dat Nicodemus leraar (‘de leraar’) in Israël is. Het gaat hier over fundamentele zaken, die ook in de Schriften van Israël naar voren komen. Kent hij die niet? (vers 10). We kunnen interpreteren: kunnen mensen dan alleen door gehoorzaamheid, door eigen prestaties en door offers behouden worden? Het gaat er toch om dat God vanuit de hemel genadig is en mensen vernieuwt?

In de vraag noem je de Mikwe, het Joodse rituele reinigingsbad. Dat bad was volop aanwezig in de tijd van het Nieuwe Testament (zoals ook blijkt uit opgravingen) en heeft te maken met het afwassen van onreinheid en het naderen tot God. Nicodemus moet tevens bekend zijn geweest met de dooppraktijk van Johannes de Doper. Die had een soortgelijke betekenis. Ook hier geldt: de expliciete vermelding in het Oude Testament ontbreekt, maar de achtergrond is er wel aanwezig. 

Het lijkt mij niet nodig om op deze punten een speciale mondelinge overlevering aan te nemen, zoals binnen het Jodendom geleerd wordt. Juist als Farizeeër moet Nicodemus daarvan op de hoogte zijn geweest. Hier is eerder een discussie gaande om de vraagsteller door te laten dringen tot de kern. We kunnen ook aannemen dat dit gebeurd is, want Nicodemus verdedigt Jezus in de kring van Farizeeën (Joh. 7:50-51) en hij is ook betrokken bij de begrafenis van het lichaam van Jezus (Joh. 19:38-42).

Dan nog iets over de term ‘eerste testament’. Je zult die uitdrukking bewust gebruiken in plaats van het veel gangbaarder ‘Oude Testament’. Inderdaad is de term ‘Oude Testament’ niet zo gelukkig. Die term is pas opgekomen aan het eind van de tweede eeuw na Christus en is gebaseerd op ‘het oude verbond’ in 2 Korinthe 3 en Hebreeën 8. Daar is echter het verbond aan de Sinai bedoeld, en bijvoorbeeld niet het verbond met Abraham. De uitdrukking ‘Oude Testament’ suggereert een vervanging door het Nieuwe Testament, terwijl dat niet juist is. In het verlengde daarvan kwam ook de opvatting dat de kerk de plaats van Israël ingenomen heeft. Wat dat betreft zijn ‘eerste testament’ en ‘tweede testament’ inderdaad beter. En dan ga ik nog maar niet in op de alternatieven die er zijn voor het woord ‘testament’, zoals ‘geschriften’ of ‘openbaring’. Wie interesse heeft in een toelichting op dit laatste punt, kan terecht in H.J. Koorevaar & M.J. Paul (red.), “Theologie van het Oude Testament” (Zoetermeer, 2013), hoofdstuk 12, pagina’s 395-398.

Prof. dr. M. J. Paul

Dit artikel is beantwoord door

prof. dr. M.J. Paul

• Geboortedatum:
  13-03-1955
• Kerkelijke gezindte:
  PKN (Hervormd)
• Woon/standplaats:
  Oegstgeest
• Status:
  Actief

262 artikelen

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven