Ik wil dood

Ik wil dood.

De betekenis van deze enkele woorden die zijn ingestuurd, is moeilijk te duiden. Duidelijk lijkt de wens dood te willen. Duidelijk lijkt ook de stelligheid. Het is een mededeling en geen vraag. Maar is dat allemaal wel zo duidelijk? Zonder nadere gegevens over de aanleiding en de achtergronden van deze uiting "Ik wil dood", kunnen we alleen maar in algemene zin hierop ingaan. 

In wat voor toestand komt iemand ertoe om te denken aan de wens te sterven? In een eerdere werkkring heb ik veel met suïcidale mensen gesproken en ook met hen die na een (soms ernstige) suïcidepoging in het ziekenhuis waren opgenomen. Daarbij kwam de vraag naar de motivatie om dat te doen altijd aan de orde. Kenmerkend voor de antwoorden op deze vraag was dat ze bijna altijd de volgende elementen bevatten: "ik was zo wanhopig dat ik niets anders meer wist te doen", of: "ik wilde weg uit een ondraaglijke toestand." Deze elementen wijzen op een suïcidale crisis. Zo'n crisis ontstaat door een combinatie van ondraaglijke spanning, uitputting en wanhoop. Men denkt dat er niets is dat nog tot verbetering kan leiden. Toch wil dat niet zeggen dat mensen per se dood willen. Mensen willen niet langer op deze manier verder leven, maar ze weten niet meer hoe dat te veranderen. Terecht is suïcidaal gedrag te zien als een wanhopige schreeuw om hulp.  

Hoe kom je in zo'n suïcidale crisis? Kort noem ik de belangrijkste ingrediënten.

-Bijna altijd zie je een langdurige probleemgeschiedenis. Ontwrichtende gebeurtenissen, zoals verwaarlozing, mishandeling en (seksueel) misbruik, verlieservaringen en ingrijpende mislukkingen, maken hiervan vaak deel uit. Dit schaadt het zelfvertrouwen en is een voedingsbodem voor minderwaardigheidsgevoelens en onzekerheid.

-Psychische problemen komen eveneens veel voor bij suïcidale mensen. Met name depressie wordt gezien, maar ook persoonlijkheidsstoornissen en verslaving.

-De problemen stapelen zich op. De moeilijkheden groeien boven het hoofd, men heeft het gevoel er in te stikken. Men verliest de controle.

-Belangrijke levensdoelen lijken definitief onhaalbaar. Het zijn niet de problemen op zich, die tot suïcidaal gedrag leiden. Velen leven immers door met zeer ernstige zorgen. Het gaat er om of die zorgen al dan niet van vitaal belang zijn. Zo kan het faillissement van een bedrijf een aanleiding zijn als iemand zijn identiteit helemaal aan het slagen van het bedrijf heeft verbonden.

-Het probleemoplossend vermogen raakt uitgeput. Keer op keer lukt het niet om de problemen de baas te worden. Men ziet geen uitweg meer.

-Vernauwing van denken en blikveld. Door de hevige spanning en uitputting worden de waarneming en het denken verstoord. Relativeren en geduld opbrengen kan men niet meer. Men komt in een tunnel staart zich blind op de problemen.

-Sociaal isolement. Dit is een heel belangrijke factor. Men keert zich af van anderen. Daardoor wordt het eigen denken niet meer getoetst, men kan emoties niet kwijt, krijgt geen steun en begrip, geen troost en bemoediging. Men voelt zich al los van de anderen en 'opgegeven'.

-Men maakt zich de mogelijkheid van suïcidaal gedrag eigen. Denk aan voorbeelden in de media en de literatuur.

-Rechtvaardiging van suïcidaal gedrag als keuze. Suïcide wordt acceptabel gemaakt in het denken. Bij een christen bijv. "God wil niet dat zo verder leef en anderen tot last ben."

De uitspraak dat suïcidaal gedrag meer een uiting van wanhoop en een vraag om hulp is, dan eenduidig verlangen naar de dood, krijgt hopelijk meer inhoud als we deze achtergronden tot ons laten doordringen. Kennis hiervan geeft ook veel aanknopingspunten voor een gesprek. Naar al deze elementen kun je gericht vragen en daarop doorvragen.

Zoals gezegd is isolement een zeer bepalende factor bij suïcidaliteit. Gesprek is daarom evenzeer essentieel om in dit isolement een opening te maken. Als mensen inderdaad tekenen geven van hopeloosheid, uitputting en levensmoeheid, is het belangrijk om de vraag naar suïcidale gedachten concreet te stellen. In essentie gaat het om twee vragen: "Mensen zoals jij, denken er wel eens aan om zichzelf wat aan te doen, heb jij dat ook?" en: "Heb je wel een geprobeerd om jezelf wat aan te doen?" Een positief antwoord betekent dat er serieus reden is tot zorg. Dat is vooral zo als iemand al een keer een poging heeft gedaan.

Iedereen voelt aan dat dit moeilijke vragen zijn. Maar in situaties als hier genoemd, laten ze zien dat je goed geluisterd hebt en dat je aanvoelt waar de ander mee zit. Het is een groot misverstand om te denken dat je de ander dan op een idee brengt. Als er reden is tot zorg, begeleidt dan naar hulp. De huisarts is daarbij altijd een goede ingang. En blijf intussen meeleven, zonder hulpverlener te hoeven zijn. Wees er gewoon voor de ander, draag op in het gebed, dat is genoeg. Schakel daarbij ook anderen in, in overleg met de betrokkene, zodat je het samen kunt doen.

Tegen mensen die met deze gedachten rondlopen, kan ik alleen maar zeggen, breng het in gebed en ga ermee naar een vertrouwd iemand. Vraag ook professionele hulp. Laat je niet misleiden door je eigen wanhoop.

Laat ik afsluiten met een voorbeeld. Vele jaren geleden sprak ik een chemicus na zijn suïcidepoging. Hij had dit zeer zorgvuldig voorbereid. Ruim een jaar daarvoor had hij een levensverzekering afgesloten en hij had zo lang gewacht dat een uitkering aan zijn vrouw geen risico zou vormen. Hij had op papier alles geregeld m.b.t. zijn nalatenschap, werk e.d. Door zijn kennis en de mogelijkheden op het werk had hij chemicaliën verzameld om een einde aan zijn leven te maken. Hij wilde dat in een weekend doen op zijn werk, als niemand er was en hij niet snel gevonden zou worden. Tegen zijn vrouw had hij gezegd dat hij naar een congres moest in het buitenland. Toen het zover was trok hij de zak met chemicaliën over zijn hoofd. Echter, hij werd daardoor zo gevoelig voor het tikken van een klok in de werkruimte, dat hij de zak van het hoofd trok om de klok wilde uitschakelen. Op dat moment verloor hij het bewustzijn. Op maandag werd hij gevonden. Na behandeling kon hij het ziekenhuis weer verlaten en er kwam hulp. Een paar maanden daarna zag ik de man bij toeval op een station en sprak hem aan. Voorzichtig vroeg ik hoe het met hem ging. Het antwoord kwam er op neer dat hij een moeilijke tijd achter de rug had, maar hij was erg blij dat hij niet was overleden en nu leerde om met zijn moeilijkheden om te gaan. Was deze man overleden, dan had denk ik iedereen achteraf gezegd dat hij "echt dood wilde" en dat er niets aan te doen was. Kortom, neem doodswensen serieus, maar dan vooral als wens om een beter leven.

Dr. J. van der Wal

Dit artikel is beantwoord door

dr. J. van der Wal

Dit panellid heeft meerdere artikelen geschreven